Oʻzbekistonning Yangi NNT Qonuni: Nazoratdan Hamkorlikka

Muallif: Eldor Tulyakov, Toshkentdagi «Rivojlanish Strategiyasi» Markazi Ijroiya Direktori

Fuqarolik jamiyati, koʻpincha demokratiyaning tayanch simoni sifatida qaralsa-da, koʻplab sobiq Sovet davlatlarida uzoq vaqt shubha, byurokratik toʻsiqlar va siyosiy bosimlarga duch kelgan. Oʻzbekiston bu masalada avval ham istisno boʻlmagan boʻlsa-da, endi qarama-qarshi yoʻnalishda qatʼiy qadam tashladi. Yangi va keng qamrovli qonun NNTlarni cheklash uchun emas, ularni himoya qilish, qoʻllab-quvvatlash va davlat boshqaruviga integratsiya qilish uchun ishlab chiqildi, bu esa mustahkam fuqarolik jamiyatining shakllanishiga yoʻl ochadi.

Oʻtgan yillarda Oʻzbekiston qonunchiligi rasmiy ravishda NNT faoliyatiga davlat aralashuvini taqiqlagan edi. Lekin bu tartibning samarasi cheklangan edi. Yangi qonun buni oʻzgartirdi: davlat idoralari va rasmiy shaxslar tomonidan NNT faoliyatiga noqulay aralashuv yoki toʻsqinlik qilganlar uchun ma’muriy javobgarlik joriy qilindi. Javobgar shaxslarga asosiy hisob-kitob stavkasiga nisbatan oʻn besh barobar jarima solinadi, qayta takrorlansa yana qattiqroq jazo belgilanadi.

Bu katta oʻzgarish hisoblanadi. Mintaqaning koʻplab mamlakatlarida qonun talablarining asosiy yuki NNTlarga yuklangan, rasmiy shaxslar esa koʻpincha ortiqcha amallari uchun jazoga tortilmaydi. Oʻzbekiston esa yangi standart belgilayapti: davlatning oʻz faoliyatida fuqarolik jamiyatiga zarar yetkazsa ham, u javobgar hisoblanadi.

Qonunning yana bir muhim jihati — ommaviy nazoratni kuchaytirish. Davlat idoralari NNTlar tomonidan tayyorlangan hisobot va tavsiyalarga bir oy ichida koʻrib chiqishi va javob berishi shart. Bu talab bajarilmasa, ma’muriy jazo qoʻllanadi. Shu bilan fuqarolik jamiyatining monitoring faoliyati ramziy tarzda emas, qonuniy majburiyatga aylanadi va Oʻzbekistonni Yevropa mamlakatlaridagi ishtirokchi boshqaruv modellari yaqinlashtiradi.

Qonun shuningdek NNTlar uchun ham uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan qiyinchiliklarni engillatadi. Ma’muriy kichik qoidalarni buzish uchun — hisobotni kechiktirish, tadbir haqida davlat organlariga xabar bermaslik yoki roʻyxatdan oʻtmagan simbollardan foydalanish kabi — jazo sezilarli darajada kamaytirildi. Bu oʻzgarish, tashkilotlarning samaradorligi va barqarorligiga tahdid sifatida emas, adolat va moslik tamoyili asosida qonunchilik qaralayotganini koʻrsatadi.

Shu bilan birga, ochiqlik (transparensiya) ham kuchaytirilmoqda. NNTlar oʻz mablagʻlari va mulklaridan qanday foydalanilayotganini ommaviy ravishda e’lon qilishi shart — rasmiy veb-saytda, ommaviy axborot vositalarida yoki ijtimoiy platformalarda. Bu xalqaro tajribadagi eng yaxshi amallarni aks ettiradi, chunki ochiqlik donor ishonchini va jamiyatning ishonchini oshiradi.

Xulosa ravishda, qonunning asosiy ahamiyati shundaki: NNTlar nazorat qilinadigan dushmanlar emas, balki davlat boshqaruvida hamkorlar sifatida koʻriladi; ular ham erkin, ham hisobdor boʻlishi kerak.

Yangi qonun 2016 yildan beri Oʻzbekistonda roʻy berayotgan keng koʻlamli transformatsiyani ham aks ettiradi: yuqoridan pastga qarab tashkil etilgan, davlat markazli modeldan fuqarolar va fuqarolik guruhlari milliy rivojlanish uchun mas’uliyatni birgalikda oladigan, keng qamrovli tizimga oʻtish.

Mamlakat ichida bu qonun — fuqarolik tashabbuslarini ilgari surish, innovatsiya yaratish va hukumatni hisobdor qilish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Xalqaro sheriklar uchun — jumladan Markaziy Osiyo bilan munosabatlarda fuqarolik jamiyatini jalb qilishni asosiy tamoyil sifatida belgilovchi Yevropa Ittifoqi — qonun Oʻzbekistonning global boshqaruv standartlariga moslashish niyatini va oʻzini ishonchli, islohotchi sherik sifatida koʻrsatish istagini bildiradi. Qonun shuningdek xalqaro NNTlar va donorlar uchun ham afzallik yaratadi, ularga barqaror va ochiq muhitda faoliyat yuritish imkoniyatini berib, mahalliy ishtirokchilar bilan hamkorlikni kuchaytirishi mumkin.

Qiyos uchun, Yevroosiyoning koʻplab davlatlari teskari yoʻnalishda harakat qilmoqda, NNTlar, ayniqsa xalqaro aloqalari boʻlganlar uchun, cheklovlarni kuchaytirmoqda. Shu nuqtai nazardan, Oʻzbekistonning yondashuvi ajralib turadi: barqaror fuqarolik jamiyatini barqarorlikka tahdid emas, balki uning kafolati deb tan oladi.

Albatta, hech bir qonun mukammal yechim emas. Amalda qonunning samaradorligi sinovdan oʻtishi lozim. Rahbarlarga nisbatan jazolar adolatli qoʻllanilishi, NNTlarning ochiqlik hisobotlari mos va osonlik bilan foydalanishga mos boʻlishi, hamda fuqarolik jamiyatining ovozi haqiqatan eshitilishi uchun doimiy nazorat talab etiladi. Jazolarni bir xil qoʻllanilishi, ochiqlik hisobotlari ortiqcha yuk boʻlmasligi va fuqarolik jamiyatining ma’noli ishtirok mexanizmlarini yaratishdagi qiyinchiliklar boʻlishi mumkin. Lekin bu qiyinchiliklar qonunning koʻrsatgan katta yutuqlarini yopib qoʻymasligi kerak.

Shu bilan birga, qonunning qabul qilinishi muhim voqea hisoblanadi. Bu Oʻzbekistonda NNTlarga nisbatan shubhalilik davrining oʻtganini va hamkorlik, hisobdorlik va oʻzaro ishonch davri kelganini koʻrsatadi.