O‘zbekistonning Belgiya yo‘nalishi

---

Oktabr oyida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Belgiya Qirolligiga tashrifi rejalashtirilgan bo‘lib, ushbu tashrif davomida O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi munosabatlarni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqadigan muhim qarorlar kutilyapti. Xususan, kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bitim imzolanishi rejalashtirilgan.

So‘nggi yillarda O‘zbekiston Yevropa bilan yangi munosabatlar konfiguratsiyasini faol shakllantirmoqda. Bu zamonaviy geosiyosiy taranglik va iqtisodiy beqarorlik sharoitida barqarorlikning muhim elementi hisoblanadi. Har yili O‘zbekiston va Yevropa davlatlari o‘rtasidagi aloqalar kengayib, hamkorlik yo‘nalishlari diversifikatsiyalanmoqda, bu esa mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar bilan qo‘llab-quvvatlanmoqda.

Yangi munosabatlar tarixini shakllantirish

O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng, uning Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlari juda dinamik tarzda rivojlandi. 1992 yilda O‘zbekiston hukumati va Yevropa Komissiyasi o‘rtasida o‘zaro tushunish memorandumini imzolandi, 1994 yilda esa Yevropa Ittifoqi bilan diplomatik aloqalar o‘rnatildi. Hamkorlikning asosini 1996 yil iyunida imzolangan “Sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bitim” (SPS) tashkil etdi, ushbu bitim 1999 yilda kuchga kirdi.

Biroq ayrim davrlarda O‘zbekistonning Yevropa davlatlari bilan o‘zaro aloqalari mamlakatdagi demokratik islohotlarning yetarli darajada bo‘lmaganligi sababli qiyinchiliklarga duch keldi.

Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Prezidenti etib saylangach, vaziyat tubdan o‘zgardi. 2017 yilda Toshkentga tashrif buyurgan Yevropa Komissiyasining Xalqaro rivojlanish va hamkorlik bo‘yicha bosh direktori Stefano Manservizi “Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonni strategik hamkor sifatida ko‘radi” degan bayonot berdi. Mamlakatda boshlangan keng ko‘lamli demokratik va iqtisodiy islohotlar qisqa vaqt ichida ilgari hal qilib bo‘lmaydigan ko‘plab muammolarni yechishga imkon berdi. Majburiy mehnat butunlay tugatildi, paxta sohasidagi islohotlar esa paxtani eksport qilishdan to‘liq voz kechishga imkon yaratdi.

Islohotlar davomida O‘zbekistonning Yevropa davlatlari bilan normativ-huquqiy bazasi tez sur’atlar bilan kengaydi. Agar ilgari O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi bir-biriga eng qulay shartlarni SPS doirasida taqdim etgan bo‘lsa, 2021 yil aprelida Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonni “GSP+ Umumiy imtiyozlar tizimi” benefisiari maqomiga ega qilgan va 2022 yilda yangi “Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi Bitim”ni paraflagan.

O‘zbekistonda islohotlar boshlandi va nafaqat ichki siyosat, balki xalqaro munosabatlar arxitekturasi ham keskin o‘zgardi. Asosiy e’tibor mintaqaviy qo‘shni davlatlar — Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqindan hamkorlik qilishga qaratildi, shuningdek, Yevropa davlatlari bilan faol o‘zaro aloqalar muhim yo‘nalish sifatida belgilandi va so‘nggi yillarda ushbu hamkorlik yo‘nalishi barqaror ravishda kengayib bordi.

Faqat joriy yil davomida tegishli tashriflar doirasida Fransiya, Italiya, Slovakiya bilan strategik sheriklik munosabatlari o‘rnatildi, Vengriya bilan esa strategik sheriklikni yanada kengaytirish masalalari ko‘rib chiqildi. Shuningdek, Prezident O‘zbekiston bilan Sloveniya davlatiga tashrif buyurdi, Italiya Bosh vaziri va Bolgariya Prezidenti esa O‘zbekistonga tashrif buyurdi.

O‘zbekistonning Yevropa bilan, shuningdek, Yevropaning Markaziy Osiyo bilan aloqalarini mustahkamlashda muhim voqea bo‘lib, joriy yil aprel oyining boshida Samarqandda Shavkat Mirziyoyev raisligida o‘tkazilgan birinchi Yevropa Ittifoqi — Markaziy Osiyo sammiti bo‘ldi. Ushbu sammitda O‘zbekiston Yevropa bilan Markaziy Osiyoda yangi mintaqaviy hamkorlik modelini shakllantirish bo‘yicha keng ko‘lamli tashabbuslarni taqdim etdi.

Ushbu tashabbuslar qatorida investitsiyalarni himoya qilish va rag‘batlantirish bo‘yicha ko‘p tomonlama Bitimni imzolash; “Markaziy Osiyo — YI” qo‘shma savdo palatasini ishga tushirish; kichik va o‘rta biznes hamda ayollar tadbirkorligini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qo‘shma mintaqaviy dastur qabul qilish; “yashil” energetika, innovatsiyalar, transport, infratuzilma va qishloq xo‘jaligi sohalaridagi mintaqaviy loyihalarni ilgari surish uchun investitsiya platformasini ishga tushirish kabi tashabbuslar mavjud.

Samarqanddagi sammit juda samarali o‘tdi. Savdo, transport, energetika, raqamli aloqalar va suv resurslarini boshqarish sohalarida ikki mintaqa o‘rtasida strategik sheriklik o‘rnatishni ko‘zda tutuvchi Qo‘shma deklaratsiya qabul qilindi. Yevropa Komissiyasi rahbari Ursula fon der Lyayen Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyo davlatlari uchun “Global darvozalar” dasturi doirasida 12 mlrd. yevro miqdorida investitsiya paketini tayyorlaganini e’lon qildi.

Iqtisodiy hamkorlik yo‘nalishi

So‘nggi yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilgan chuqur demokratik islohotlar O‘zbekistonning Yevropa davlatlari bilan munosabatlarini sezilarli darajada yaxshiladi. Shu bilan birga, iqtisodiy islohotlar O‘zbekiston iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirdi, bu esa investorlarda va Yevropa biznesida O‘zbekistonga hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha qiziqishni kuchaytirdi.

Iqtisodiy o‘zgarishlar ko‘rsatkichlari hayratlanarli. So‘nggi sakkiz yil ichida O‘zbekistonning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) ikki baravar oshib, 2024 yilda 115 mlrd. dollarga yetdi. 2017 yildan boshlab asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi 240 mlrd. dollarni tashkil etdi, shundan xorijiy investitsiyalar 130 mlrd. dollardan oshdi. O‘zbekiston tarixida birinchi marta oltin-valyuta zaxiralari 48 mlrd. dollardan oshdi. Ammo iqtisodiy islohotlarning eng sezilarli natijasi iqtisodiyotning tuzilmasini o‘zgartirish bo‘ldi. 2017–2024 yillarda sanoatning iqtisodiyotdagi ulushi 20% dan 26% gacha, xizmatlar sohasi esa 44% dan 47% gacha oshdi. Shu davrda mehnat unumdorligi (ya’ni har bir ishchi uchun YaIM) 45% ga ko‘tarildi.

Shu o‘zgarishlar natijasida O‘zbekiston va Yevropa biznesi o‘rtasida o‘zaro manfaatli hamkorlik imkoniyatlari kengaydi. 2017–2024 yillarda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi davlatlari bilan tovar ayirboshlashi 2,4 baravar oshib, 6,4 mlrd. dollarni tashkil etdi; eksport 3,6 baravar oshib, 1,7 mlrd. dollar, import esa 2,2 baravar oshib, 4,7 mlrd. dollarni tashkil etdi. 2024 yilda YI O‘zbekistonning tashqi savdosida tovar ayirboshlashda 9,7%, eksportda 6,3%, importda 12% ulushga ega bo‘ldi va Yevropa Ittifoqi O‘zbekistonning savdo sheriklari reytingida Xitoy va Rossiyadan keyin 3-o‘rinni egalladi.

Shu davrda O‘zbekistonning umumiy eksportida YI davlatlari ulushi 3,8% dan 6,3% gacha oshdi. Bunda O‘zbekistonning GSP+ tizimi benefisiari guruhiga qo‘shilishi muhim rol o‘ynadi, bu orqali o‘zbek tovarlari YI bozoriga 6200 tarif liniyasi bo‘yicha bojxona to‘lovlarisiz kirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. GSP+ imtiyozlari tatbiq etilgan O‘zbekiston importining ulushi 59% ni, imtiyozlardan foydalanish koeffitsienti esa 84% ni tashkil qilmoqda.

2024 yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonning YI davlatlariga asosiy eksport kimyo mahsulotlari (52,1%), shuningdek to‘qimachilik mahsulotlari, qora va rangli metallar buyumlari, minerallar va oziq-ovqat mahsulotlarini tashkil etdi. Eksport bo‘yicha eng yirik YI hamkorlari Fransiya (47,2%), Litva (10%), Latviya (6,9%) bo‘ldi. Import esa eksportdan sezilarli darajada oshib ketdi, bu O‘zbekiston iqtisodiyotini texnologik modernizatsiya qilish zaruriyati bilan bog‘liq. O‘zbekiston importining 16% ga yaqini mashina, uskuna va transport vositalariga to‘g‘ri keladi.

O‘zbekistonning YI davlatlari bilan investitsiya hamkorligi ham faol rivojlanmoqda; 2024 yilda xorijiy investitsiya va kreditlar (shu jumladan YI moliya tashkilotlaridan) 77% ga oshib, 4,1 mlrd. dollarni tashkil etdi (2023 yilda 2,3 mlrd. dollar). Eng faol investorlardan Germaniya – 1,37 mlrd. dollar, Niderlandiya – 1,05 mlrd. dollar, Kipr – 858,9 mln. dollar, Chexiya – 137,8 mln. dollar, Italiya – 99,8 mln. dollar, Shvetsiya – 97,5 mln. dollar. Hozirda O‘zbekistonda YI kapitali ishtirokidagi taxminan mingta korxona faoliyat yuritmoqda, investitsiya loyihalari umumiy hajmi 30 mlrd. yevroni tashkil qiladi.

So‘nggi yillarda EBRRning (Yevropa Qayta Tiklash va Taraqqiyot Banki) rolini alohida ta’kidlash kerak, uning eng katta benefisiari hozirda O‘zbekiston hisoblanadi. Hozirgi vaqtda EBRRning O‘zbekiston iqtisodiyotiga umumiy investitsiyalari 5 mlrd. yevrodan oshdi, shundan 2024 yilda taxminan 1 mlrd. yevro. Bankning moliyaviy yordamining asosiy qismi xususiy sektorga yo‘naltirilgan.

Shu tariqa, O‘zbekistondagi islohotlar Yevropa Ittifoqi bilan savdo-iqtisodiy hamkorlik potensialini kengaytirish va amalga oshirishning asosiy omiliga aylandi.

O‘zbekiston — Belgiya

Kelajakdagi tashrif davomida O‘zbekistonning Belgiya bilan munosabatlariga alohida e’tibor qaratilishi kerak. 1993 yilda Bryusselda O‘zbekiston elchixonasi ochilganidan so‘ng, ikki davlat o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatildi. 1996 yilda ikki tomonlama soliqni oldini olish bo‘yicha bitim, 1998 yilda esa investitsiyalarni himoya qilish va rag‘batlantirish bo‘yicha bitim imzolandi. Ushbu bitimlar har ikki davlat investorlari uchun huquqiy kafolatlarni ta’minlaydi.

O‘zbekistonning Belgiya bilan biznes aloqalari faol islohotlar fonida jonlandi. 2019 va 2022 yildagi tashriflar infratuzilma, energetika va raqamli iqtisodiyot yo‘nalishlarini belgiladi. Eng muhimi, YI hamkorlaridan o‘zgarishlarni tan olish va qo‘llab-quvvatlash, bu esa uzoq muddatli barqaror hamkorlik asosini yaratadi.

2024 yilda savdo aylanmasi taxminan 62,3 mln. dollarni tashkil etdi, shundan O‘zbekiston eksporti 7,3 mln., import esa 55 mln. dollarni tashkil etdi. Shu bilan birga, investitsiya hamkorligi sur’at bilan rivojlanmoqda; O‘zbekistonda bir nechta belgiyalik kapitalga ega kompaniyalar faoliyat yuritmoqda, jumladan 100% ishtirokchilik bilan korxonalar. Texnologiyalar joriy etilmoqda va mahalliylashtirilmoqda; masalan, Jaga Climate Designers isitish va ventilyatsiya tizimlari bo‘yicha qo‘shma korxonada ishtirok etmoqda, Picanol Group yuqori texnologiyali to‘qimachilik uskuna yig‘ishni mahalliylashtirmoqda. Belcolade va Prefamac brendlari shokolad mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil etishni o‘rganmoqda va keyinchalik uni mahalliylashtirish rejalashtirilgan.

Shu bilan birga, iqtisodiy aloqalarning nisbatan past darajasiga qaramay, bir qator yo‘nalishlarda hamkorlikni kengaytirish imkoniyatlari mavjud.

Belgiya Yevropada farmatsevtika mahsulotlari va tibbiy-biologik tadqiqotlar ishlab chiqarishda yetakchi o‘rinni egallashi, shuningdek, O‘zbekistonda dorilar bozori dinamik tarzda o‘sishi fonida farmatsevtika sohasida qo‘shma korxonalar yoki ishlab chiqarish klasterlarini yaratish mumkin. Belgiyalik farmakompaniyalar, masalan, UCB va Janssen Pharmaceutica bo‘limlari ishtirok etishi mumkin.

Shuningdek, eksportga yo‘naltirilgan meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha qo‘shma korxonalarni O‘zbekistonda tashkil etish istiqbollidir. Belgiyadagi logistika tugunlari orqali (Antverpen porti, ulgurji bozorlar) eksport amalga oshiriladi. Potensial hamkorlar sifatida Greenyard yoki Puratos kompaniyalari ko‘zda tutilgan.

Belgiya uchun mavsumiy yetishmovchilik davrlarida yangi mevalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetkazib berish, xususan kuz va qishda uzum, shuningdek quritilgan sabzavotlar, ziravorlar va ekologik mahsulotlar yetkazib berish imkoniyati mavjud. Yengil sanoat sohasida tayyor trikotaj va uy tekstil eksportini Yevropa sifat va xavfsizlik talablariga rioya qilgan holda kengaytirish maqsadga muvofiq. 2024 yilda Belgiya kiyim importi taxminan 7,9 mlrd. dollarni tashkil etdi.

Asosiy cheklovchi omillar logistika va standartlardir. Belgiya YI dengiz tuguni sifatida ishlaydi, markazi Antverpenda joylashgan, O‘zbekistondan esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘llar cheklangan. Yaqin kelajakda ustuvor vazifa sifatida sifat va kuzatiluvchanlik kafolatlari bilan pilot yetkazib berish zanjirlari, sovuq zanjirli logistika rivojlanishi, YI texnik reglamentlari va sanitariya me’yorlariga sertifikatlash, Benilyuksdagi konsolidatsiya markazlaridan foydalanish va KOB uchun savdo moliyalashtirish vositalarini joriy etish ko‘zda tutilgan. O‘rta koridor bo‘ylab yangi quruqlik yo‘llari ochilishi bilan qo‘shilgan qiymat bilan eksportni xarajat va yetkazib berish muddatlarini oshirmasdan oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston rivojlanishining hozirgi bosqichida Yevropa Ittifoqi bilan iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirishga qiziqish bildirmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotini davom etayotgan modernizatsiya va raqamli transformatsiya jarayonida Yevropa investitsiyalari va texnologiyalari, Yevropa tajribasidagi ta’lim, kadrlar tayyorlash va ilmiy tadqiqotlar muhim rol o‘ynashi mumkin. Shuningdek, O‘zbekiston sanoat mahsulotlarini sifatini oshirish bilan eksportni kengaytirishga qiziqmoqda.

O‘zbekistonda aholisi yosh va tez o‘sib boruvchi dinamik bozor mavjud. Aholi 38 mln. kishini tashkil qilmoqda, 2017 yilga nisbatan 18% ga oshgan. Har yili taxminan 700 ming iqtisodiy faol shaxs mehnat bozoriga chiqadi, bu esa qo‘shma korxonalar uchun ham jiddiy mehnat resursini ta’minlaydi.

Qashshoqlikni kamaytirish siyosati davomida aholining turmush darajasi oshmoqda va daromadlar o‘smoqda. Ilgari aholining uchdan biri qashshoqlik chegarasida yashagan bo‘lsa, so‘nggi yillarda 7,5 mln. kishi qashshoqlikdan chiqarildi, 2024 yilda qashshoqlik darajasi 8,9% ga tushirildi, joriy yilda esa bu ko‘rsatkichni 6% gacha yetkazish rejalashtirilgan. Bu siyosat nafaqat ijtimoiy muammolarni hal qiladi, balki aholining daromadi va ichki talabini oshirib, Yevropa biznesining O‘zbekiston bozoriga chiqish qiziqishini kuchaytiradi.

Shu tariqa, O‘zbekistonning YI va Belgiya bilan iqtisodiy hamkorligini chuqurlashtirish o‘zaro manfaatli jarayon bo‘lib, bu O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Belgiya tashrifining muvaffaqiyatini belgilaydi. Kutilayotgan kelishuvlar barqaror energetika va infratuzilma sohasidagi qo‘shma loyihalarni ilgari surishga, Markaziy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi transport va texnologik aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Yevropa esa O‘zbekistonning uzoq muddatli o‘sish va modernizatsiyasi yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi mumkin.

Obid Hakimov
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori