Energetik xavfsizlikni ta’minlash hozirgi zamonning asosiy chaqiriqlaridan biri bo‘lib, u har qanday davlat uchun, iqtisodiy rivojlanish darajasidan qat’i nazar, muhim ahamiyat kasb etadi. So‘nggi o‘n yilliklarda bu masala yanada dolzarb bo‘lib bormoqda, bunga geosiyosiy keskinlik, energiya resurslari narxlarining beqarorligi, an’anaviy yoqilg‘i zaxiralarining cheklanganligi va strategik resurslar ustidan nazorat uchun kuchayib borayotgan raqobat sabab bo‘lmoqda. Bundan tashqari, iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlari ham energiya tizimlariga qo‘shimcha bosim o‘tkazmoqda.

Ko‘plab davlatlar ilgari faqat o‘z resurslariga yoki tashqaridan barqaror yetkazib berishga tayanib kelgan bo‘lsa, bugungi kunda ular o‘z energiya siyosatini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lmoqda. Endilikda e’tibor energiya samaradorligini oshirish, energiya manbalarini diversifikatsiya qilish va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan kengroq foydalanishga qaratilmoqda.

Ushbu global tendensiyalar fonida Markaziy Osiyo mintaqaviy va xalqaro energetik barqarorlikni ta’minlashda tobora muhim rol o‘ynamoqda. Ushbu mintaqadagi davlatlar neft, gaz va ko‘mirning katta zaxiralariga ega bo‘lishi bilan birga, qayta tiklanadigan energetika yo‘nalishida ham katta imkoniyatlarga ega.

Masalan, Qozog‘iston va Turkmanistonda mintaqaning asosiy uglevodorod resurslari joylashgan bo‘lib, ular nafaqat ichki ehtiyojlarni qondirish, balki eksport salohiyatini oshirish imkonini ham beradi. Xususan, Qozog‘istonning neft zaxiralari taxminan 4,4 milliard tonnani tashkil etadi. 2023-yilda Qozog‘iston Kaspiy dengizi orqali Rossiya va Yevropaga 70 million tonna neft eksport qildi, bu mamlakatning umumiy ishlab chiqarish hajmining 78 foizini tashkil etdi (90 million tonna).

Turkmaniston esa dunyodagi eng yirik tabiiy gaz zaxiralariga ega davlatlardan biri hisoblanadi. 2023-yil yakunlariga ko‘ra, Turkmaniston 80,6 milliard kub metr tabiiy gaz qazib oldi, shundan 48 milliard kub metri (60%) eksport qilindi. Asosiy xaridorlar quyidagilar bo‘ldi:

• Xitoy (Markaziy Osiyo – Xitoy gaz quvuri orqali) – 40 milliard kub metr (83,3%),
• Rossiya (Markaziy Osiyo – Markaz gaz quvuri orqali) – 5 milliard kub metr (10,5%),
• O‘zbekiston – 1,5-2 milliard kub metr (3,1-4,1%),
• Ozarbayjon (Eron orqali swap bitimi asosida) – 1,5 milliard kub metr (3,1%).

Qirg‘iziston va Tojikiston esa boy gidroenergetik resurslarga ega. Xalqaro Energetika Agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, Tojikiston jahon bo‘yicha gidroenergetik salohiyat bo‘yicha 8-o‘rinda turadi. Mamlakatning gidroenergetika asosida elektr energiyasi ishlab chiqarish potensiali 527 milliard kVt/soatni tashkil etsa, texnik jihatdan amalga oshirish mumkin bo‘lgan hajm 317 milliard kVt/soatga teng. 2023-yilda mamlakatda 22 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarildi, bu mustaqillik yillaridagi eng yuqori ko‘rsatkichdir.

Qirg‘iziston ham muhim gidroenergetik imkoniyatlarga ega bo‘lib, MDH davlatlari ichida Rossiya va Tojikistondan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Bu davlatda gidroelektrostansiyalar elektr energiyasining 93 foizini ishlab chiqaradi. Mamlakatda 2 ta issiqlik elektr stansiyasi (IES) va 30 dan ortiq gidroelektrostansiya (GES) faoliyat yuritadi. Ulardan eng yirigi Toktogul GES bo‘lib, u mamlakat elektr energiyasining 40 foizini ta’minlaydi.

O‘zbekiston esa 1,8 trillion kub metr tabiiy gaz zaxiralari bilan dunyoning eng yirik gaz zahiralariga ega 20 ta davlat qatoriga kiradi. Mamlakat neft zaxiralari jihatidan unchalik katta resurslarga ega emas – taxminan 100 million tonna.

Shu bilan birga, O‘zbekiston qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish bo‘yicha ulkan salohiyatga ega. Xalqaro Energetika Agentligi va BMT Yevropa Iqtisodiy Komissiyasi baholariga ko‘ra, mamlakatning qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarish potensiali 2091 milliard kVt/soatni tashkil etadi, bu esa O‘zbekistonning yillik iste’molidan 30 barobar ko‘pdir. Ayniqsa, mamlakatda quyosh energiyasini rivojlantirish imkoniyatlari katta, chunki bu yerda yiliga 300 dan ortiq quyoshli kunlar mavjud.

Markaziy Osiyoda atom energetikasining rivojlanish istiqbollari

Markaziy Osiyoda atom energetikasini rivojlantirish masalasi ham alohida e’tiborga loyiq. Mintaqa dunyo bo‘yicha uran zaxiralarining 20 foiziga ega bo‘lib, bu atom energiyasidan foydalanishni jozibador qiladi.

Qozog‘iston va O‘zbekiston bu borada yetakchi davlatlar bo‘lib, ular atom elektr stansiyalari (AES) qurish ishlarini boshlab yuborgan. 2024-yil may oyida O‘zbekistonning AES qurilishi bo‘yicha milliy direksiyasi va “Atomstroyexport” kompaniyasi (Rossiyaning “Rosatom” korporatsiyasi tarkibida) kichik quvvatli atom elektr stansiyasini (KQ-AES) qurish bo‘yicha shartnoma imzoladi. Ushbu stansiya Jizzax viloyatida Tuzkon ko‘li yaqinida joylashadi va 330 MVt quvvatga ega bo‘ladi (6 ta 55 MVtli reaktor).

Qozog‘istonda esa 2024-yil oktabr oyida o‘tkazilgan referendum natijalariga ko‘ra, mamlakatda to‘liq quvvatli atom elektr stansiyasi qurish loyihasi tasdiqlandi.

Energetika sohasidagi asosiy muammolar va ularning yechimlari

Mintaqadagi katta energiya resurslariga qaramay, davlatlar qator muammolarga duch kelmoqda:

• Eski infratuzilma va modernizatsiya zarurati. Mintaqadagi ko‘pgina elektr stansiyalar va tarmoqlar Sovet davrida qurilgan bo‘lib, hozirda ularning samaradorligi past va avariyalarning oldini olish uchun katta investitsiyalar talab etiladi.
• Suv-energetika resurslaridan foydalanishdagi kelishmovchiliklar. Yuqori oqimdagi davlatlar (Qirg‘iziston, Tojikiston) qishda ko‘proq suv chiqarishni xohlasa, past oqimdagi davlatlar (O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston) sug‘orish uchun suvni yozda tejashni istaydi.
• Aholi va sanoatning o‘sishi tufayli energiyaga bo‘lgan talab ortmoqda.

Bu muammolarni hal qilish uchun mintaqaviy hamkorlik va investitsiyalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish, AES qurish va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida elektr energiyasining uzluksiz ta’minlanishini ta’minlash bo‘yicha qo‘shma loyihalar muhim rol o‘ynaydi.