O‘zbekiston parlamentida xotin-qizlar soni ortib borayotgani demokratiyaning har tomonlama mustahkamlanishiga xizmat qilmoqda

2024-yil 27-oktabr – Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda xalq deputatlari viloyat, shahar va tuman kengashlariga deputatlar saylovi bo‘lib o‘tadi.

2024 yil 27-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga, viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlariga bo‘ladigan saylovlar mamlakatimizning siyosiy hayotida muhim voqea hisoblanadi. Mustaqillik yillarida bosqichma-bosqich ishlab chiqilgan saylov qonunchiligi asosida shakllangan zamonaviy saylov tizimi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga tayangan holda, saylovlarni o‘tkazishning asosiy prinsiplari va huquqiy mexanizmlarini belgilaydi.

Boshqacha aytganda, saylovlar konstitutsiyaviy prinsiplarning amalga oshirilishi, mamlakatda demokratik islohotlar o‘tkazish va Oliy Majlisning davlat va jamiyatni isloh qilishdagi rolini kuchaytirishda muhim o‘rin tutadi.

Mamlakatda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlar jarayonida gender tenglik masalalari ham chuqur yondashuvni talab etadi. Ayollar siyosiy jarayonlarda, deputatlikka nomzod sifatida, partiyalar a’zolari va faollari sifatida faollashib, rahbar lavozimlarni egallamoqda. Umuman olganda, ayollar siyosiy partiyalar tarkibining 30-55 foizini tashkil etadi. Masalan, O‘zbekistonning "Adolat" ijtimoiy-demokratik partiyasini ayol rahbarlik qilmoqda va partiya tarkibida ayollar soni 54 foizni tashkil etadi. "O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi", "O‘zbekiston Xalq-demokratik partiyasi" va "Milliy tiklanish" demokratik partiyasida ham ayollar partiya raisi o‘rinbosarlari sifatida faoliyat yuritmoqda. Vaqt o‘tishi bilan, deputatlikka nomzodlar orasida ayollarning ulushi oshmoqda.

Amaldagi Saylov kodeksiga muvofiq, saylovga nomzod bo‘lgan ayollarning soni partiyalarning birmandatli saylov okruglaridan ko‘rsatilgan nomzodlar sonining 40 foizidan kam bo‘lmasligi kerak.

Shuningdek, partiya ro‘yxatidagi beshta nomzoddan kamida ikki nafari ayollar bo‘lishi zarur. Bu ma’lumotlar, qonunchilik normalarining barcha siyosiy partiyalar tomonidan bajarilayotganini ko‘rsatadi.

Ayollarning siyosiy va saylov jarayonlarida teng huquqli ishtiroki BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va ayollarning siyosiy huquqlari bo‘yicha Konvensiyada belgilangan kamsitmaslik va teng huquqlilik prinsiplari asosida amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlarda jinsga qarab ajratmasdan, har bir shaxsga umumiy va teng saylov huquqi ta’minlanishi ko‘zda tutiladi. Ayollarning barcha saylovlarda, erkaklar bilan teng sharoitlarda, hech qanday kamsitmasdan ovoz berish va saylanish huquqi borligi 1 va 2-moddalarda belgilangan.

Xalqaro fuqarolik va siyosiy huquqlar paktining 25-moddasida barcha fuqarolarning faqat jamoat-siyosiy tadbirlarda ishtirok etishi emas, balki haqiqiy muddatli saylovlarda ovoz berish va saylanish huquqi ham mavjudligi ta’kidlangan. Bu saylovlar umumiy va teng saylov huquqi asosida sir ovoz berish orqali o‘tkazilishi, saylovchilarning erkin iradasini ta’minlashi va davlat xizmatida teng sharoitlarda ishtirok etishi ko‘zda tutilgan.

Ayollarga nisbatan kamsitishning barcha shakmlarini yo‘qotish bo‘yicha Konvensiya ayollarning davlat lavozimlarida bo‘lishi va barcha davlat funksiyalarini bajarishi huquqini tasdiqlaydi. Ayniqsa, 7-moddada ishtirokchi davlatlar ayollarga nisbatan siyosiy va jamoat hayotida kamsitishni bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘rishi belgilangan.

Xususan, saylov huquqlarida ayollarning o‘rni, xalqaro standartlarga muvofiq, Saylov kodeksidan tashqari boshqa qonuniy hujjatlarda ham belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining "Ayollar va erkaklar uchun teng huquqlar va imkoniyatlarni ta’minlash kafolatlari to‘g‘risida"gi qonuni shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlarni amalga oshirishda ayollar va erkaklar o‘rtasida tenglikni ta’minlaydigan davlat kafolatlarini belgilaydi. Bunda davlat ayollarning va erkaklarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarish jarayonida teng ishtirokini hamda saylov jarayonida teng ishtirokini kafolatlaydi.

"Uzoq muddatli strategiya – O‘zbekiston 2030"da ayollarga ko‘mak berish tizimini kuchaytirish, ularning huquq va qonuniy manfaatlarini ta’minlash, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy faoliyatini oshirish, gender tengligini ta’minlash, natijada rahbarlik lavozimlarida ayollarning ulushini 30 foizgacha oshirish ko‘zda tutilgan.

2030 yilgacha gender tengligini ta’minlash strategiyasida, davlat siyosatini ayollar bilan bog‘liq ustuvor yo‘nalishlar belgilangan bo‘lib, bu yo‘nalishlarda ayollarning va erkaklarning huquqlari va imkoniyatlarini teng ta’minlashga qaratilgan aniq vazifalar belgilangan. Bu saylov huquqlarini amalga oshirishda o‘z aksini topadi:

• Ayollar va erkaklarni siyosiy partiyalarning saylov jarayonlariga teng sharoitlarda jalb qilish, ayollarni rahbar lavozimlariga nomzod ko‘rishga rag‘batlantirish;
• Siyosiy partiyalar tomonidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, mahalliy xalq deputatlari Kengashlariga nomzod ko‘rishda ayollar va erkaklar uchun teng huquq va imkoniyatlarning ta’minlanishini nazorat qilish;
• Jamiyatda ayollarga nisbatan salbiy qarashlarni o‘zgartirish va ularning siyosiy faoliyatini oshirish;
• Ayollar va erkaklarning davlat hokimiyati organlarida saylash va saylanish huquqlarining to‘liq amalga oshirilishini monitoring qilish;
• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi, viloyat, tuman, shahar va saylov okruglaridagi saylov va referendumlarni o‘tkazish uchun saylov komissiyalarida ayollar va erkaklarning teng ishtirokini ta’minlash.

Amaldagi parlamentda ayol deputatlar soni Qonunchilik palatasida 32 foiz, Oliy Majlis Senatida esa 25 foizni tashkil etadi, bu esa ayol rahbar tomonidan boshqarilmoqda. Bu avvalgi parlament tarkibi bilan solishtirganda, ayollar ulushining sezilarli darajada oshganligini ko‘rsatadi. Ayollarni siyosiy boshqaruvda qo‘llab-quvvatlash ko‘rsatkichi O‘zbekistonni 2023 yil 1-yanvarda xalqaro parlamentlar ittifoqi tomonidan e’lon qilingan "Siyosatda ayollar" global reytingida 190 mamlakat ichida 45-o‘ringa olib chiqdi. O‘zbekiston tarixida ilk marotaba parlamentdagi ayollar soni BMT tavsiyalariga mos darajaga yetdi.

Shunday qilib, milliy parlamentlarda ayollar egallagan o‘rinlar soni, mamlakatdagi jamoat va siyosiy hayotda gender tengligini ta’minlash jarayonidagi taraqqiyot ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun ayollarga saylov jarayonida ishtirok etish, shuningdek, saylov lavozimlarida ishtirok etish uchun berilgan imkoniyatlar inobatga olinsa, buni amalga oshirayotgan ayollar sonining ortishi va buni istashlari mantiqiydir.

Ayol rahbarlar boshqa ayollar uchun namuna bo‘lib, ularning partiya faoliyatida va siyosatdagi faol ishtirokini oshirishga hissa qo‘shmoqda. Biroq, ayollarning parlamentdagi sonining oshishi umumiy demokratiyani kuchaytirishga hissa qo‘shadi.

Kutilayotgan saylovlar oldidan O‘zbekiston siyosiy boshqaruvidagi ayollarning teng ishtirokini ta’minlash bo‘yicha ustuvor vazifalardan biri saylovchilarning faoliyatini oshirish, aholining ayollarning vakillik organlaridagi roli va ularning jamiyat va davlat ishlarida ishtirokini anglatishdir.

Gulnosa Sattorova, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qonunchilik va huquqiy siyosat institutining bosh ilmiy xodimi