Ўзбекистонда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш барқарор ривожланиш стратегиясининг ажралмас қисми бўлиб мамлакатнинг глобал муаммоларни ҳал этишга қўшаётган ҳиссасидир

---

Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жойлашган Ўзбекистон комплекс ёндашув ва стратегик режалаштиришни талаб қиладиган ноёб экологик муаммоларга дуч келмоқда. Сўнгги йилларда мамлакат барқарор ривожланишни миллий дастур ва лойиҳаларга қўшиб, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш бўйича фаол чораларни кўрмоқда.

Ушбу саъй-ҳаракатлар нафақат мамлакатдаги экологик вазиятни яхшилашга қаратилган, балки глобал муаммоларни ҳал қилишга катта ҳисса қўшмоқда. Ўзбекистон иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича глобал ташаббусларда фаол иштирок этмоқда. 2016 йилда мамлакат бугъ газлари чиқиндиларини камайтириш ва иқлим ўзгаришига мослашиш мажбуриятини олган холда Париж битимини ратификация қилди.

Янги Ўзбекистон кун тартибида экологик сиёсат масалалари муҳим ўрин тутади. Шу сохадаги фаолиятни яхшилаш учун экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасини ўзгартириш чора-тадбирлари, иқлим ўзгариши ва унинг оқибатларига қарши кураш бўйича ҳаракатлар, дарахтларни кесишга мораторий, тоза "яшил" энергияни жорий этиш, қаттиқ чиқиндиларни бошқариш, "яшил" транспорт инфратузилмасини ривожлантириш, транспорт тармоғини кенгайтириш, муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар, экотизимларни тиклаш ва биохилма-хилликни сақлаш, чўлланиш ва қурғоқчиликка қарши курашиш, экологик қонунчиликни халқаро стандартларга мувофиқ мослаштириш чора-тадбирлари, замонавий ахборот технологияларини жорий этишни қўллаб-қувватлаб, улар ижобий тенденцияларни намойиш этмоқда.

Ўзбекистон экологик стратегиясининг муҳим жиҳатларидан бири – “яшил” иқтисодиётни ривожлантиришдир. 2019-2030 йилларга мўлжалланган "яшил иқтисодиёт" давлат дастури углерод изини камайтириш, энергия самарадорлигини ошириш ва қайта тикланадиган энергия (ҚТЭ) манбаларини ривожлантиришга қаратилган. Бундан ташқари, Ўзбекистон ҳукумати мамлакатнинг умумий энергия балансида қайта тикланадиган энергия улушини кўпайтириш бўйича ўз олдига улкан мақсадларни қўйган.

"Ўзбекистон – 2030" ривожланиш стратегияси ва кейинги режалар доирасида Президентимиз Шавкат Мирзиёев жорий йил май ойида бўлиб ўтган учинчи Тошкент халқаро инвестициявий форумида таъкидлаганидек, мамлакатимиз 20 гигаваттдан ортиқ қайта тикланадиган энергия қувватини 2030 йилга қадар яратиш ва энергия балансидаги улушини 40 фоизга етказишни мақсад қилган. Ушбу мақсадларга янги қуёш ва шамол электр станцияларини қуриш, шунингдек, мавжуд энергия инфратузилмаси объектларини модернизация қилиш киради.

2019 йилда "Кайта тикланадиган энергия манбалари тўғрисида" ги қонун қабул қилинди, ва бу яшил энергетика соҳасини ривожлантириш учун ҳуқуқий асос яратади. Қонунда инвесторлар учун имтиёзлар ва преференциялар кўзда тутилган бўлиб, бу ҳам ички, ҳам хорижий инвестицияларни жалб қилишни рағбатлантиради.

Ўзбекистонда “яшил” энергетиканинг ривожланиши халқаро ташкилотлар ва молия институтлари томонидан фаол қўллаб-қувватланмоқда. Халқаро қайта тикланадиган энергия агентлиги, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки ва бошқа тузилмалар билан ҳамкорлик муҳим ўрин тутади. Ушбу ташкилотларнинг инвестициялари ва техник кўмаги қайта тикланадиган энергетика соҳасида инновацион технологиялар ва илғор тажрибаларни жадал жорий этишга хизмат қилмоқда.

Фақат 2023 йили Ўзбекистоннинг стратегик ҳамкорлари - “Masdar”, “Gezhouba”, “China Energy” компаниялари билан биргаликда 1,4 гигаватт қувватга эга йирик шамол ва қуёш электр стансиялари ишга туширилди. Шунингдек, улар “ACWA Power” билан биргаликда "яшил" водород ишлаб чиқариш лойиҳасини амалга оширишни бошладилар. Айни пайтда ушбу йўналишда 28 лойиҳани амалга ошириш бўйича ишлар олиб борилмоқда. Эътиборлиси, бу муҳим лойиҳалар фақат тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳисобидан давлат-хусусий шериклик асосида амалга оширилмоқда.

Мамлакат учун барқарор ривожланишнинг глобал мақсадларига эришиш жуда хам муҳимдир. Ўзбекистонда 2022 йилда Вазирлар Маҳкамасининг "2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсад ва вазифаларни амалга оширишни жадаллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида" ги янгиланган қарори қабул қилинди. Бу Ўзбекистоннинг барқарор ривожланишнинг 16 Миллий мақсадини амалга ошириш учун БМТга аъзо барча давлатлар билан ҳар томонлама ҳамкорликда 2030 йилгача бўлган даврда глобал кун тартибига эришишга қатъий қарор қилганининг тасдиғидир.

Мамлакатимиз ҳукумати томонидан тасдиқланган 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсад ва вазифалар, 2022-2026 йилларга мўлжалланган барқарор ривожланиш соҳасидаги Миллий мақсад ва вазифаларни самарали амалга ошириш бўйича ҳаракатлар режаси, шунингдек, Ўзбекистоннинг Миллий ривожланиш стратегиялари мамлакатимиз тараққиётига ва барқарор ривожланиш мақсадларини амалга оширишига хизмат қилади.

Ўзбекистоннинг миллий мақсад ва вазифаларини амалга оширишда эришилган натижалар халқаро ҳамжамият томонидан маъқулланди ва эътироф этилди. Янги Ўзбекистоннинг "Инсон шаъни ва қадр-қиммати йўлида" асосий тамойили Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг барқарор ривожланиш бўйича "Хеч кимни ортда қолдирманг"тамойилига ҳамоҳангдир. БМТ томонидан 2023 йилда эълон қилинган барқарор ривожланиш мақсадларининг идоралараро рейтингида Ўзбекистон 166 мамлакат орасида 69 ўринни эгаллаб, ўз рейтингини 8 баллга оширди.

2020 ва 2023 йилларда Ўзбекистонни 2023 йилгача барқарор ривожлантиришнинг миллий мақсад ва вазифаларини амалга ошириш бўйича тайёрланган ихтиёрий Миллий шарҳлар БМТ томонидан ижобий баҳоланди. "2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегияси" ни амалга ошириш билан мутаносиб ва ўзаро боғлиқ бўлган барча барқарор ривожланиш мақсадларида Ўзбекистон салмоқли натижаларга эришди.

Ўзбекистондаги муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳозирги ҳолати ва ушбу соҳадаги мавжуд тенденциялар таҳлили шуни кўрсатадики, сўнгги йилларда мамлакатимизда муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар сони ва майдони ортиб бормоқда. Ўрмон соҳасида ислоҳотлар олиб борилмоқда, бунинг натижасида мамлакатда ўрмон ерлари сони сезиларли даражада ошди.

Президент Шавкат Мирзиёевнинг "Яшил макон" ташаббуси чинакам миллий лойиҳага айланди. Ўзбекистоннинг умумий ер майдонига ўрмонлар майдони 7 йил ичида 8,3% дан 8,7% гача ўсди. Қўриқланадиган ҳудудларнинг улуши 2 баробар ошди.

Ўзбекистон атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва инсон тараққиётининг халқаро механизмларида фаол иштирок этмоқда. Оролбўйи минтақасида биохилма-хилликни сақлаш, экотизимларни тиклаш, озон қатламини муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш, чиқиндиларни бошқариш бўйича турли ташаббуслар амалга оширилмоқда.

Шунингдек, аҳолининг соғлом овқатланиш ва тоза сувдан фойдаланишини таъминлашга қаратилган стратегия ва дастурлар мавжуд. Ўзбекистон Европа Иттифоқи, унинг атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва барқарор ривожланиш бўйича институционал органлари, шунингдек, Германия, Финляндия, Туркия ва Жанубий Корея каби алоҳида давлатлар билан ҳамкорлик қилади. Мамлакат 14 та халқаро Конвенция, шунингдек, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва барқарор ривожланиш соҳасидаги 20 дан ортиқ протоколлар, битимлар ва меморандумлар иштирокчиси.

Ўзбекистон БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича доиравий Конвенсиясининг йиллик йиғилишларида мунтазам иштирок етиб келмоқда. 2022 йилда бўлиб ўтган 27-учрашувда Ўзбекистон делегацияси Марказий Осиёда углерод нейтраллигига эришиш, қайта тикланадиган энергия манбаларини илгари суриш, иқлим ўзгаришига мослашиш лойиҳалари, чўлланиш ва ерларнинг деградациясига қарши курашиш, сувни тежайдиган технологиялар ва бошқа иқлим ҳаракатларини жорий этиш бўйича саъй-ҳаракатларни бирлаштиришга чақирди.

Яна бир муҳим жиҳат шундаки, БМТ Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2024 йилда Самарқандда иқлим ўзгаришига бағишланган биринчи халқаро иқлим форумини ўтказиш ташаббусини қўллаб-қувватлади. Унда Марказий Осиё минтақасидаги хавф ва таҳдидларни камайтириш бўйича халқаро ҳамкорлик имкониятлари ва иқлимни молиялаштиришни жалб қилиш масалалари муҳокама қилинди. 2023 йилнинг сентябр ойида Нью-Йркда БМТ Бош Ассамблеясининг 78-сессиясида Ўзбекистон Президенти "Марказий Осиё global иқлим таҳдидлари шароитида: умумий фаровонлик учун бирдамлик" резолюциясини қабул қилиш ташаббуси билан чиқди ва унинг асосий қоидаларини Самарқанд форумида муҳокама қилишни таклиф қилди.

Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорлик минтақа олдида турган кўплаб экологик муаммоларни ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади. Ушбу соҳадаги ҳамкорлик нафақат экологик вазиятни яхшилашга, балки минтақавий барқарорлик ва барқарор ривожланишни мустаҳкамлашга ҳам ёрдам беради. Ўзбекистон ва қўшни давлатлар ўртасидаги ҳамкорликнинг энг муҳим йўналишларидан бири бу сув ресурсларини бошқаришдир.

Ўзбекистоннинг сув муаммолари кўп қиррали бўлиб, географик, иқлимий, иқтисодий ва бошқарув омилларининг уйғунлигидан келиб чиқади. Мамлакатнинг қурғоқчил ва ярим қуруқ иқлими чекланган сув ресурслари билан биргаликда сувни барқарор бошқариш учун жиддий муаммоларни келтириб чиқармоқда. Марказий Осиёнинг қурғоқчил минтақасида географик жойлашуви туфайли Ўзбекистон сурункали сув танқислигини бошдан кечирмоқда. Чекланган сув ресурслари кенг чўл ҳудудларининг мавжудлиги ва мамлакат сув ресурсларини минтақадаги қўшни давлатлар билан бўлишиши билан янада кучаймоқда.

Амударё ва Сирдарё трансчегаравий дарёлари минтақадаги барча мамлакатлар учун жуда муҳимдир. Ўзбекистон сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва низоларнинг олдини олишга қаратилган халқаро форум ва ташаббусларда фаол иштирок этмоқда. Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан қўшма лойиҳалар ирригация тизимларини модернизация қилиш, сувни тежайдиган технологияларни жорий этиш ва сув ҳавзаларини бошқаришни такомиллаштиришдан иборат.

Орол денгизининг қуриши муаммоси минтақадаги энг йирик ва оғир экологик офатлардан биридир. Оролбўйи минтақаси халқаро аҳамиятга эга. 20-асрнинг иккинчи ярмида Орол денгизи давлати беқарорлик босқичига ўтди. Антропоген таъсир натижасида юзага келган бу давр сув ҳажми ва оқимининг пасайиши, шўрланишнинг ошиши, балиқ биохилма-хиллигининг пасайиши ва бошқа салбий жараёнлар билан тавсифланади. Орол денгизининг қисқариши барча қўшни давлатларнинг экотизимларига сезиларли таъсир кўрсатмоқда, унинг оғир аҳволи бевосита Туркманистон, Қозоғистон ва Ўзбекистонга, хусусан, Қорақалпоғистон Республикаси, Хоразм, Бухоро ва Навоий вилоятларига, Тожикистон ва Қирғизистонга ҳам тааллуқлидир.

Орол денгизини тиклаш барча қирғоқ давлатларининг биргаликдаги саъй-ҳаракатларини талаб қилади. Ўзбекистон Орол денгизини қутқариш халқаро жамғармаси, ўрмонларни қайта тиклаш, сув таъминотини яхшилаш ва чанг бўронларига қарши курашиш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш доирасида Қозоғистон билан фаол ҳамкорлик қилмоқда. Ушбу чора-тадбирлар нафақат экологик вазиятни яхшилашга, балки экологик офатнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини юмшатишга ёрдам беради.

 Ўзбекистон ушбу офатларга қарши курашишга қаратилган минтақавий лойиҳаларда фаол иштирок этмоқда. Биргаликдаги саъй-ҳаракатларга ўрмон камарларини экиш, яйловларни тиклаш, ер бошқарувини такомиллаштириш ва барқарор деҳқончилик усулларини жорий этиш киради. Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан ҳамкорлик илғор тажриба ва технологиялар алмашиш имконини беради, бу эса чўлланишга қарши самарали курашишга ёрдам беради.

Яшил майдонларни кўпайтириш, пахта учун ажратилган ҳудудларни қисқартириш ва мева-сабзавот, дон ва ем-хашак экинларини етиштириш майдонларини кўпайтириш бўйича чора-тадбирларни қабул қилиш, шунингдек, сувни тежайдиган суғориш технологияларини жорий этишни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни кучайтириш ижобий тенденциялардир. Экологик таълим ва билим алмашиш соҳасидаги ҳамкорлик минтақадаги экологик муаммоларни ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди.

Ўзбекистон қўшни давлатлар билан биргаликда аҳолининг экологик хабардорлигини ошириш, мутахассислар тайёрлаш ва қўшма тадқиқотлар ўтказиш дастурларини амалга оширмоқда. Бунга конференциялар, семинарлар, ўқув дастурлари ва талабалар ва олимлар алмашинувини ташкил этиш киради. Бундай ўзаро таъсир барқарор экологик маданиятни шакллантиришга ва экологик муаммоларни ҳал қилиш учун малакали кадрлар тайёрлашга ёрдам беради.

Ўзбекистоннинг Марказий Осиё мамлакатлари билан атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорлиги минтақавий барқарор ривожланиш сиёсатининг муҳим элементи ҳисобланади. Сув ресурсларини бошқариш, Орол денгизини тиклаш, қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш, чўлланишга қарши кураш ва экологик таълим соҳасидаги биргаликдаги саъй-ҳаракатлар нафақат экологик вазиятни яхшилашга, балки минтақавий барқарорлик ва фаровонликни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.

Ўзбекистон барқарор ривожланиш ва халқаро ҳамкорлик тамойилларига содиқлигини кўрсатиб, умумий экологик муаммоларни ҳал этишга қаратилган халқаро ва минтақавий ташаббусларда фаол иштирок этишда давом этмоқда. Умуман олганда, Ўзбекистонда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш мамлакатнинг барқарор ривожланиш стратегиясининг ажралмас қисмидир. “Яшил” иқтисодиётни ривожлантириш, иқлим ўзгаришига қарши курашиш, сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва барқарор қишлоқ хўжалигини ривожлантириш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар нафақат мамлакатдаги экологик вазиятни яхшилаш, балки глобал экологик муаммоларни ҳал этишга катта ҳисса қўшмоқда. Ўзбекистон атроф-муҳитни муҳофаза қилишга комплекс ва стратегик ёндашув миллий ва глобал миқёсда барқарор келажакка олиб келиши мумкинлигини намойиш этмоқда.