Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашиш узлуксиз жараёндир

Янги Ўзбекистон сўнгги йилларда кенг кўламли ўзгаришлар даврини бошдан кечирмоқда. Мамлакатда коррупцияга қарши курашиш, ишбилармонлик муҳитини ва меҳнат шароитларини яхшилаш, суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, маъмурий ҳамда давлат бошқаруви самарадорлигини оширишга қаратилган йирик ислоҳотлар амалга оширилди.

Бу ислоҳотларнинг марказида мустаҳкам қонунлар ва стратегик режалар билан такомиллаштирилган коррупцияга қарши кенг қамровли дастур турибди. Ислоҳотлар турли соҳаларга қаратилган бўлиб, давлат бошқарувини такомиллаштириш, сифатли давлат хизматлари ва ахборотдан фойдаланишни таъминлаш, суд-ҳуқуқ тизимини модернизация қилишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Сўнгги йилларда Ўзбекистон ўз халқининг давлат ва хусусий сектор раҳбарларининг шаффоф ва ахлоқий иш олиб бораётганига ишончини ҳис қилишига ёрдам бериш учун катта саъй-ҳаракатларни амалга оширди.

Маълумки, ушбу соҳадаги халқаро стандартлар коррупциянинг олдини олиш ва унга қарши курашиш бўйича чора-тадбирлар самарадорлигини ошириш мақсадида қуйидаги элементларга қаратилган:

• Давлат хизматчилари учун қўшимча чекловларни жорий этиш;
• Хусусий секторда шаффофликни ошириш, масалан, қимматли қоғозларнинг ҳақиқий эгаларини/бенефициарларини аниқлаш;
• Коррупцияга қарши курашда молиявий назорат бўлинмаларининг ролини кучайтириш;
• Коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар учун корпоратив ва жисмоний шахсларнинг жавобгарлигини кучайтириш;
• Коллектив чоралар кўриш ташаббусларини қўллаб-қувватлаш.

Юқоридаги стандартларга мувофиқ, 2017 йилда “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида” ги қонун қабул қилингандан сўнг Ўзбекистонда давлат секторида коррупциянинг олдини олиш борасидаги саъй-ҳаракатлар икки баравар оширилди ва ушбу мақсадга эришиш учун халқаро ҳамкорлик кенгайтирилди. Президент Шавкат Мирзиёев 2016 йилда ҳокимиятга келганидан бери Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш ва коррупциянинг олдини олиш чораларини кўрди.

Президент Шавкат Мирзиёев иқтисодиётни либераллаштиришга киришди, бу эса халқаро ҳамжамиятдан катта сармоялар жалб этиш ва Ўзбекистоннинг фаол иқтисодий ўсишига хизмат қилди. Хусусан, Президентнинг 2017 йилдаги қарори билан валютани эркин сотиб олиш ва сотишга рухсат бериш ҳамда валюта конвертацияси курсларини белгилашнинг халқаро механизмларини қўллаш орқали яширин иқтисодиётга қарши курашиш чоралари кўрилди. Ушбу фармон ўнлаб йиллар давомида мавжуд бўлган "қора бозор"ни йўқ қилди, унда ҳақиқий ва расмий конвертация курслари ўртасидаги фарқ тахминан 50% ни ташкил этган.

2020 йилда Президент Шавкат Мирзиёевнинг 6013-сонли фармони билан Коррупцияга қарши курашиш агентлиги ташкил этилди, шунингдек давлат харидлари бўйича мажбурий онлайн платформа ишга туширилди. Коррупцияга қарши курашиш агентлигининг вазифалари қаторига коррупцияни ўрганиш, фуқаролик жамияти билан ўзаро ҳамкорлик ва шаффофликни ошириш киради.

Коррупция учун ҳукумат амалдорларининг ҳибсга олиниш ва жиноий жавобгарликка тортилишлар сони кўпайди. Бош прокуратура маълумотларига кўра, масалан, 2022 йилда давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ходимларига нисбатан жами 3116 та судлов ҳукми чиқарилган бўлиб, шундан 110 таси республика бошқармалари, 264 таси вилоят бошқармалари ва 2742 таси шаҳар ва туманлар давлат идоралари мансабдор шахсларидир. Бу ишларнинг аксарияти давлат маблағларини ўзлаштириш (2103), мансаб ваколатини суиистеъмол қилиш (265), фирибгарлик (243) ва пора олиш (169) билан боғлиқ.

Ўзбекистонда коррупцияга қарши кураш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бирига айланди. Буни сўнгги йилларда коррупциянинг олдини олишга қаратилган маъмурий ислоҳотлар мисолида мазкур соҳада қабул қилинган концептуал меъёрий ҳужжатлар асосида баҳолаш мумкин. Мамлакатда коррупцияга қарши курашнинг самарали механизми, жумладан, ҳуқуқий база ва институционал асос яратилган. Давлат ва жамият қурилишининг барча тармоқларида коррупцияга қарши курашишга қаратилган 70 дан ортиқ меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар мазкур ислоҳотларни амалга оширишда мустаҳкам асос бўлди.

Албатта, 2017 йилда қабул қилинган “Коррупцияга қарши кураш тўғрисида”ги қонун Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашнинг асосий ҳуқуқий асоси ҳисобланади. Қонун давлат хизматчиларидан бевосита ёки билвосита иштирок этиши мумкин бўлган коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар тўғрисида ўз раҳбарларига маълум қилишни талаб қилади ва корпоратив маълумот берувчиларни ҳимоя қилишга қаратилган. Бундан ташқари, қонун оммавий ахборот воситаларига давлат органларидан коррупцияга оид жиноятлар тўғрисидаги маълумотларни сўраш ҳуқуқини беради. Шунингдек, қонунда вазирликлар ва бошқа давлат органлари томонидан ишлаб чиқилаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг коррупция учун янги имкониятлар яратмаслигини таъминлаш мақсадида экспертизадан ўтказиш мажбурий тартибда белгиланди.

Давлат харидлари тўғрисидаги маълумотлар www.d.xarid.uz сайтида жойлаштирилади. Очиқ маълумотлар портали (data.gov.uz), юридик шахслар ва тижорат ташкилотларининг рўйхатга олинган маълумотлар базаси (my.gov.uz) ва бошқа платформалар бугунги кунда очиқлик ва ошкоралик, жамоатчилик назорати тамойилларини таъминлашда муҳим аҳамият касб этмоқда, булар коррупцияга қарши курашиш ва олдини олишнинг энг самарали воситаларидир. Лицензиялаш ва рухсат бериш тартиб-таомиллари ҳам тубдан такомиллаштирилди, бу эса тадбиркорлик ва инвестиция муҳитини тубдан яхшилаш, ортиқча бюрократик тўсиқлар ва эскирган меъёрий ҳужжатларни бартараф этиш имконини берди.

Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари Миллий базасига мувофиқ, коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги бошқа муҳим қонун ҳужжатларига қуйидагилар киради:

• Конституция (2023-йил май ойида киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар билан)
• Жиноят кодекси
• “Давлат хизмати тўғрисида”ги қонун
• “Давлат харидлари тўғрисида”ги қонун
• “Давлат-хусусий шериклик тўғрисида”ги қонун
• Юридик ёрдам тўғрисидаги ахборотни тарқатиш ва ундан фойдаланишни таъминлаш тўғрисидаги қонун
• Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисидаги қонун
• Электрон ҳукумат тўғрисидаги қонун
• “Жамоатчилик назорати тўғрисида”ги қонун
• Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга, терроризмга ва оммавий ахборот воситаларининг тарқалишини молиялаштиришга қарши курашиш тўғрисидаги қонун (охирги ўзгартиришлар 2019-йил январда киритилган) - жиноий даромадларни легаллаштиришга қарши курашишнинг ҳуқуқий асосларини тақдим этади.

2022 йилда кучга кирган “Давлат хизмати тўғрисида”ги қонунга кўра, давлат хизматчиларига совғалар қабул қилиш, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш, хорижий банкларда ҳисоб рақамларини очиш ва чет элда кўчмас мулк сотиб олиш тақиқланади. Шунингдек, давлат хизматчиларининг мол-мулки ва даромадларини мажбурий декларация қилиш тизими жорий этилган.

2017 йилда қабул қилинган “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонуннинг 7-моддасига мувофиқ “Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги қонунни амалга ошириш учун масъул бўлган давлат органларига 2020 йилда ташкил этилган Коррупцияга қарши курашиш агентлиги, Бош прокуратура, Давлат хавфсизлик хизмати, Ўзбекистон Республикаси Вазирликлари, Ички ишлар вазирлиги, Адлия вазирлиги ва Бош прокуратура ҳузуридаги Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш департаменти киради.

Шунингдек, Коррупцияга қарши кураш бўйича Миллий кенгаш ва унинг ҳудудий органлари мавжуд бўлиб, улар барча тегишли институтларнинг саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш ва коррупцияга қарши кураш бўйича давлат дастурларини ишлаб чиқиш учун мўлжалланган. Коррупцияга қарши курашиш агентлиги Кенгашнинг ишчи органи вазифасини бажаради, унга Сенат Раиси раҳбарлик қилади. Агентлик давлат органларидан уларнинг давлат маблағларини сарфлаш, давлат мулкини сотиш ва давлат харидлари, шунингдек, инвестиция лойиҳалари ва давлат дастурларини амалга ошириш тўғрисидаги ҳужжатларни сўраб олиш имконини берувчи профилактика мандатига (ваколатларига) эга. Шунингдек, у фуқаролар ва юридик шахсларнинг коррупцияга оид масалалар бўйича мурожаатларини кўриб чиқиши ва коррупцияга оид ҳуқуқбузарликлар бўйича маъмурий иш ўтказиши, натижаларини эса кейинчалик ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга юбориши мумкин.

Ўзбекистон Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Коррупцияга қарши конвенцияси (UNCAC) ҳамда ИҲТТ нинг Шарқий Европа ва Марказий Осиё учун Коррупцияга қарши кураш тармоғи (КҚТ) доирасидаги асосий субминтақавий ташаббус бўлган Коррупцияга қарши кураш бўйича Истанбул ҳаракат режасининг аъзоси ҳисобланади. Ўзбекистон яқинда Коррупцияга қарши кураш бўйича ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг Глобал оператив тармоғига аъзо бўлди.

Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистонда ҳар бир меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат “коррупциядан холи қонунчилик” тамойили асосида ишлаб чиқилиб, коррупцияга қарши курашиш амалиётида тизимли профилактика чора-тадбирлари кучайтирилиб, фуқаролик жамияти институтлари билан ўзаро ҳамкорлик механизмларини яратиш орқали жамоатчилик назорати таъминланмоқда.

Қайд этилган ва бошқа чора-тадбирлар мамлакатимизда коррупцияга қарши курашни яхшилашга хизмат қилди. Буни мамлакатимизнинг халқаро рейтинглардаги ўрни яхшилангани ҳам тасдиқлайди. Халқаро бошқарув кўрсаткичларига кўра, Ўзбекистон сўнгги йилларда коррупцияга қарши курашни яхшилаган. Сўнгги йилларда мамлакатимиз Transparency International's Corruption Perceptions Index (CPI) рейтингида  ўз ўрнини 42 поғонага яхшилаган. Биргина 2023 йилнинг ўзида мамлакат ўз рейтингини 5 поғонага яхшилади.

Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда коррупцияга қарши курашишнинг самарали молиявий, ҳуқуқий ва институционал механизмларини яратиш йўли ўз самарасини берди десак бўлади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, коррупцияга қарши кураш фақат бир неча йиллик вазифа эмас. Бу тўхтовсиз жараёндир ва Ўзбекистон ҳукумати бу борадаги халқаро стандартларга мувофиқ коррупцияга қарши ислоҳотларнинг муваффақиятини таъминлаш бўйича янги қадамларни қўйишга интилмоқда.

Нилуфар Дониёрхўжаева

Бўлим бошлиғи

“Тараққиёт cтратегияси” маркази Тошкент, Ўзбекистон