O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi savdo hamkorligi: faol o‘sish tendensiyalari

---

So‘nggi o‘n yil davomida O‘zbekistonning AQSH bilan savdo aloqalari izchil rivojlanib bormoqda. 2024-yilda O‘zbekiston AQSHga 431 million AQSH dollari miqdorida tovarlar va xizmatlar eksport qilgan bo‘lib, bu 2014-yildagi ko‘rsatkichga (42,4 million AQSH dollari) nisbatan qariyb 10 baravarga yuqori hisoblanadi. O‘zbekiston eksportida AQSHning ulushi 2014-yildagi 0,3 foizdan 2024-yilda 1,6 foizga yetdi. Bu jarayon mamlakat eksportinining yuqori qiymatli bozorlar tomon diversifikatsiyaning kuchayganidan dalolat beradi.

Eksport tarkibi

O‘zbekistonning AQSHga umumiy eksportida xizmatlar eksportining (TIF TN 99) ulushi yuqori bo‘lib, 2024-yilda 274 million AQSH dollarini (63.6 foiz) tashkil etdi. Biroq, so‘nggi yillarda sezilarli o‘zgarishlar yuz bermoqda. Mineral yoqilg‘ilar va neft mahsulotlari (TIF TN 27) eksporti 2020-yildagi 287 ming AQSH dollaridan 2024-yilda 117 million AQSH dollariga yetdi. Natijada, mazkur mahsulotlar xizmatlardan keyingi eng yirik eksport guruhga aylandi. Bu AQSH bozorida O‘zbekistonda qayta ishlangan energiya mahsulotlariga (by-products) bo‘lgan talabning ortib borayotganini ko‘rsatadi.

An’anaviy sohalardan tashqari, yangi mahsulot turlari eksporti ham yo‘lga qo‘yilmoqda:

- alyumin va undan tayyorlangan buyumlar (TIF TN 76) eksporti 2020-yilda deyarli eksport qilinmagan bo‘lsa, 2024-yilda eksport hajmi 11.4 million AQSH dollariga yetdi;

1-jadval. O‘zbekistondan AQSHga eksport qilinuvchi top 15 ta mahsulotlar
(ming AQSH dollarida)

TIF TN kodi	Mahsulot nomi	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023	2024
99	Xizmatlar	25378	24144	31945	29843	19890	39774	108056	197042	273907
27	Mineral yoqilg‘i, neft va uni qayta ishlash mahsulotlar; bitumlashgan moddalar; mineral mumlar	477	242	112	949	287	2383	906	24076	117281
74	Mis va undan tayyorlangan buyumlar	0	8	0	0	0	0	0	22217	677
28	Noorganik kimyo mahsulotlari; qimmatbaho metallar, nodir metallar	19362	0	0	15	35	5	57	12	122
88	Uchish apparatlari, kosmik apparatlar va ularning qismlari	9	1	1	219	0	4209	605	0	10657
84	Yadroviy reaktorlar; qozonlar, uskunalar va mehanik qurilmalar; ularning qismlari	724	4313	910	811	367	1596	5136	367	552
07	Sabzavotlar va iste’molga yaroqli bo‘lgan ildizli mevalar	459	840	935	1354	2065	1970	2253	1949	1894
09	Qahva, choy va ziravorlar	868	909	985	1419	2343	2651	1289	1176	1661
76	Alyuminiy va undan tayyorlangan buyumlar	0	18	0	169	123	126	496	349	11444
71	Tabiiy yoki sun’iy yetishtirilgan marvarid, qimmatbaho yoki yarim qimmatbaho toshlar, qimmatbaho metallar	0	1	0	0	0	2618	688	44	5726
87	Yer usti transport vositalari: temir yo‘l yoki tramvaydan tashqari	4348	21	0	16	0	38	36	1	1
61	Kiyim kechak predmetlari va jihozlari, mashina yoki qo‘lda to‘qilgan trikotaj	17	260	649	98	59	430	455	1122	886
08	Iste’mol qilinadigan mevalar va yong‘oqlar	73	227	418	204	150	459	437	739	942
85	Elektr mashinalar va uskunalar, ularning qismlari; ovoz va television tasvir yozib oluvchi apparat	52	167	0	32	48	1065	128	815	425
39	Plastmassalar va ulardan tayyorlangan buyumlar	119	192	164	283	244	266	323	211	355

Samolyot va kosmik texnika ehtiyot qismlari (TIF TN 88) eksporti AQSH 10.6 million AQSH dollarigacha ortdi;

Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari shuningdek sabzavotlar (TIF TN 07) hamda qahva, choy va ziravorlarning (TIF TN 09) umumiy eksporti 3,5 million AQSH dollaridan ortdi.

Umuman olganda, O‘zbekistonning AQSHga eksporti tobora kengayib, xomashyo eksportidan sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga yo‘nalmoqda, biroq xizmatlar eksportining ustuvorligi hali ham saqlanib qolmoqda.

Import tarkibi

2024-yilda O‘zbekistonning AQSHdan importi 594 million AQSH dollarini yoki jami importning 1,5 foizini tashkil etdi. Import hajmi eksportga nisbatan yuqori bo‘lsa-da, tafovut asta-sekin qisqarmoqda. Bu esa xizmatlar, mineral yoqilg‘ilar, alyumin va aviatsiya komponentlari eksportining o‘sishi bilan bog‘liq. Import tarkibi AQSH ta’minotining texnologik darajasini aks ettiradi:

Mashina va mexanik uskunalar (TIF TN 84) 125 million AQSH dollarlik import hajmi bilan eng katta guruhligicha qolmoqda;

Samolyotlar va ehtiyot qismlari (TIF TN 88) importi 94 million AQSH dollariga yetdi;

Transport vositalari (TIF TN 87) importi logistika va infratuzilmadagi rivojlanishlar natijasida 59 million AQSH dollariga teng bo‘ldi;

2-jadval. O‘zbekistonga AQSHdan import qilinuvchi top 15 ta mahsulotlar
(ming AQSH dollarida)

TIF TN kodi	Mahsulot nomi	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023	2024
88	Uchish apparatlari, kosmik apparatlar va ularning qismlari	216776	0	132884	271198	0	213	28	40429	93895
99	Xizmatlar	20784	34161	63976	69166	36853	83086	95777	111929	155175
84	Yadroviy reaktorlar; qozonlar, uskunalar va mehanik qurilmalar; ularning qismlari	81224	32364	36977	67603	67058	66025	72734	103972	124890
30	Farmatsevtika mahsulotlari	38173	50718	68693	68348	20467	41681	106845	11681	20109
87	Yer usti transport vositalari: temir yo‘l yoki tramvaydan tashqari	3546	5207	6586	20366	41977	105946	33857	147947	59356
85	Elektr mashinalar va uskunalar, ularning qismlari; ovoz va television tasvir yozib oluvchi apparat,	15506	14202	6220	7915	6863	15160	9260	13088	45821
90	Optik, fotografik, kinematografik, o‘lchov, nazorat, tibbiy yoki jarroxlik asboblari	12753	6727	4736	8045	9300	8805	10861	22550	27338
40	Kauchuk, rezina va ulardan tayyorlangan buyumlar	2390	6426	31575	19816	2018	1802	1279	2668	3747
54	Kimyoviy iplar, kimyoviy to‘qimachilik materiallaridan yassi va anologik iplar	747	3732	6488	6365	4328	5856	5312	7153	6129
39	Plastmassalar va ulardan tayyorlangan buyumlar	717	9938	4401	2761	3684	4022	2879	5823	4421
38	Boshqa kimyoviy mahsulotlar	1840	1322	1329	1031	20981	1458	2022	1810	4494
21	Turli oziq-ovqat mahsulotlari	407	376	397	532	2100	6253	6332	7206	6645
73	Qora metalldan tayyorlangan buyumlar	1111	765	1203	9107	3131	1389	2841	5142	5139
02	Go‘sht va go‘shtli oziq-ovqat submahsulotlari	772	597	797	750	3196	7421	5601	3835	4905
24	Tamaki va sanoatda uni o‘rnini bosuvchi, tarkibida nikotini bo‘lgan va bo‘lmagan mahsulotlar	2234	1466	1420	1498	1886	1615	1187	2898	3056

Farmatsevtika mahsulotlariga (TIF TN 30) bo‘lgan talab barqarorligicha qolib, 20 million AQSH dollarini tashkil etdi;

Elektr uskunalari (TIF TN 85) hamda aniq o‘lchash asboblari (TIF TN 90) birgalikda 73 million AQSH dollaridan ortiq import qilinib, sanoat korxonalari va laboratoriyalarni modernizatsiya qilish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qildi.

Shuningdek, plastmassa (TIF TN 39), kauchuk (TIF TN 40) va sun’iy tolalar (TIF TN 54) kabi mahsulotlarning izchil importi O‘zbekiston korxonalari va AQSH yetkazib beruvchilari o‘rtasidagi sanoat hamkorligini kengayishini ta’minlamoqda.

Savdo tendensiyalari va rivojlanish istiqbollari

2024-yilda O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 1 milliard AQSH dollaridan oshib, rekord darajaga yetdi. 2021-2024 yillarda O‘zbekistonning AQSHga eksporti yiliga o‘rtacha 98 foizga, importi esa 26 foizga o‘sdi. Bu esa so‘nggi yillarda savdo balansining yaxshilanayotganini va eksport tarkibining diversifikatsiya darajasi ortayotganini ko‘rsatadi.

3-grafik. O‘zbekiston va AQSH tashqi savdosi, million AQSH dollari

Manba: O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi

AQSH O‘zbekiston uchun nafaqat yuqori qiymatli tovarlar, balki sanoatni modernizatsiya qilish uchun zarur bo‘lgan texnologik bilim va kapital manbai bo‘lib qolmoqda. Kelajakdagi imkoniyatlar “O‘zbekiston – 2030” Strategiyasidagi belgilangan maqsadlarga hamohang ravishda qayta ishlash sanoati kengaytirish, raqamli xizmatlarni rivojlantirish va qo‘shma innovatsion loyihalarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘ladi.

Ikki tomonlama savdo o‘sishi bilan bir qatorda, O‘zbekiston global savdo tizimiga integratsiyalashuvda muhim institutsional bosqichga erishdi. 2024-yil dekabr oyida O‘zbekistonning Jahon Savdo Tashkilotiga (WTO) a’zo bo‘lishi doirasida tovarlar va xizmatlar bo‘yicha ikki tomonlama muzokaralar yakunlangani e’lon qilindi.

AQSH ning yangi tarif siyosati ta’siri

2025-yil boshida AQSH barcha imtiyozsiz mamlakatlardan import qilinadigan tovarlarga 10 foiz bazaviy tarif joriy etdi, ayrim savdo hamkorlar uchun esa bundan yuqori stavkalar belgilandi.

Ushbu sharoitda O‘zbekiston bazaviy toifadagi davlat sifatida AQSHning o‘rtacha tarif stavkasining keskin oshishiga duch keldi. Bunda, AQSHning O‘zbekistondan importi uchun o‘rtacha tarif stavkasi 2024-yildagi 3,8 foizdan 2025-yilda 18,1 foizga ko‘tarildi. Ayniqsa, yoqilg‘i va kon mahsulotlari (29,5 foiz) hamda ishlab chiqarish sektori (14,5 foiz) bo‘yicha tariflarning sezilarli oshishi o‘zbekistonlik eksportyorlar uchun bozorga kirishni qiyinlashtirib, past marjali mahsulotlar eksporti raqobatbardoshligini pasaytirishi mumkin.

Shunga qaramay, qayta ishlangan oziq-ovqat, to‘qimachilik mahsulotlari va sanoat oraliq mahsulotlariga nisbatan mo‘tadil tariflar saqlanib qolgan bo‘lib, sertifikatlash, logistika va savdo tartib-taomillarini yaxshilash orqali ushbu yo‘nalishlarda eksportni kengaytirish imkoniyati mavjud.

Osiyo mintaqasida O‘zbekiston hozirda o‘rta pozitsiyani egallaydi: tariflar Qozog‘istonga qaraganda yuqori, lekin Xitoy va Hindistonga nisbatan ancha past. Bu O‘zbekistonga AQSH bozoriga yo‘naltirilgan qayta eksport va yengil sanoat asosidagi ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun tarif-neytral platforma sifatida o‘zini joylashtirish imkonini beradi.

4-grafik. Mamlakatlar kesimida AQSH ning import tarif stavkalari (%)

Manba: UNCTAD Tariff Dashboard

MDH va Markaziy Osiyoning ko'plab hamkor davlatlari bilan taqqoslaganda, O'zbekistonga tarif ta’siri o‘rtacha va strategik jihatdan boshqarilishi mumkin.

5-grafik. AQSH tomonidan O‘zbekistondan keluvchi importga qo‘llaniladigan o‘rtacha import bojlari

Soha	2025 yil yanvar oyidan ilgarigi tariflar	Joriy tariflar
Ishlab chiqarish	4.5%	14.5%
Qishloq xo‘jaligi	3.0%	13.0%
Yoqilg‘i va kon mahsulotlari	5.4%	29.5%

                                                     Manba: UNCTAD Tariff Dashboard.

O‘zbekistonning ta’sir doirasi mintaqaviy standartlarga ko‘ra o‘rtacha bo‘lib qolsa-da, eksportning barqaror o‘sishi unumdorlik va sifatni yaxshilash orqali tariflar bilan bog‘liq xarajatlar bosimini qoplash qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi.

AQSHning yangi tarif rejimi qiyinchiliklar bilan birgalikda imkoniyatlarni ham yaratadi: yangi tariflar kam qayta ishlangan eksportni cheklashi mumkin bo‘lsa-da, yuqori qiymatli ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligiga o‘tishni rag‘batlantiradi. Ushbu assimetriyadan foydalanish uchun O‘zbekiston AQSh tariflari o‘rtacha bo‘lgan tarmoqlarni qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirishi kerak. Savdo proaktiv va investitsiya siyosati bilan O‘zbekiston tashqi tarif bosimini eksportni diversifikatsiya qilish va eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni jalb qilish imkoniyatiga aylantirishi mumkin.

AQSH bilan savdo aloqalarini mustahkamlash O‘zbekistonning uzoq muddatli diversifikatsiya kun tartibi uchun muhim strategik maqsad bo‘lib qolmoqda. Mamlakatning eksport salohiyatining yaxshilanishi, AQShning yangi tarif rejimi doirasida o‘rtacha ta’sir doirasi bilan birgalikda, mintaqada ishlab chiqarish va qayta eksport qilish uchun raqobatbardosh, tarifsiz neytral markaz sifatida o‘zini qayta ko‘rsatish uchun noyob imkoniyat yaratadi. Bunga erishish uchun barqaror institutsional muvofiqlashtirish, takomillashtirilgan logistika va sertifikatlash tizimlari hamda mintaqaviy va global savdo sherikliklarida faol ishtirok etish talab etiladi.

Babadjanov  Muhammad

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi

Makroiqtisodiy va hududiy tadqiqotlar instituti Loyiha rahbari

[1] https://ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2024/december/statement-ambassador-katherine-tai-uzbekistans-work-toward-accession-world-trade-organization