Markaziy Osiyo mamlakatlarining barqaror rivojlanish maqsadlari doirasidagi hamkorligini kengaytirish

Bugungi kunda BMTning 2030-yilgacha bo‘lgan kun tartibini amalga oshirish va 17 ta global barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) erishish — endi birgina davlatning ishi emas. Mutaxassislarning tobora ko‘proq qismi quyidagi fikrda birlashmoqda: muvaffaqiyat kaliti — muvofiqlashtirilgan harakatlar, barqaror hamkorlik va mintaqaviy o‘zaro aloqalardir. Markaziy Osiyo mamlakatlari — Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston uchun bu yondashuv ayniqsa muhimdir. Ularning muammolari o‘xshash: yerlarning degradatsiyasi, suv tanqisligi, iqlim xavflari, raqamli tengsizlik va yoshlar bandligi. Bu masalalarni alohida hal etishning imkoni yo‘q — faqat birgalikdagi chora-tadbirlar barqaror natijalar beradi va sa’y-harakatlar sinergiyasini yaratadi.

Mintaqaviy maydonlar va tajriba almashish jarayonlari hamkorlikni ilgari surishning muhim vositasiga aylanmoqda. Shuningdek, Markaziy Osiyoda Barqaror rivojlanish maqsadlari bo‘yicha mintaqaviy markaz tashkil etish g‘oyasi tobora faol muhokama qilinmoqda — bu davlatlar o‘zaro raqobatlashmay, balki resurs va tajribalarini birlashtiradigan platforma bo‘lishi kerak. Aynan shunday markaz sifatida yaqinda Olmaota shahrida Markaziy Osiyo va Afg‘oniston uchun BRM mintaqaviy markazi tashkil etildi. BMT va Qozog‘iston hukumati tashabbusi bilan yo‘lga qo‘yilgan bu markaz bilimlarni birlashtirish, harakatlarni muvofiqlashtirish va barqaror rivojlanishga investitsiyalarni jalb etish imkonini beradi. Markaz davlatlarga texnik yordam ko‘rsatish, ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish, tajriba almashish hamda mintaqani xalqaro miqyosda ilgari surish bilan shug‘ullanadi. U amalda davlatlar, biznes va global institutlar o‘rtasidagi ko‘prikka aylanmoqda hamda Markaziy Osiyoning birgalikda harakat qilishga tayyor ekanini namoyish etmoqda.

Bugungi kunda mintaqaning har bir davlati o‘z yo‘lida oldinga qadam tashlamoqda. Sustainable Development Solutions Network (SDSN) tomonidan 2025 yilda e’lon qilingan hisobotga ko‘ra, O‘zbekiston 167 davlat ichida 62-o‘rinni egallab, 73,1 ball to‘pladi — bu mintaqadagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biridir. Mamlakat raqamlashtirish, ta’lim, ijtimoiy himoya va ekologiya sohalarida yangi yondashuvlarni faol tatbiq etmoqda. Qozog‘iston 70-o‘rinda (71,52 ball) bo‘lib, milliy strategiyalarni rivojlantirish va rejalashtirish tizimini modernizatsiya qilish orqali o‘z pozitsiyalarini mustahkamlashda davom etmoqda. Qirg‘iziston 47-o‘rinni (74,5 ball) egallab, ijtimoiy yo‘nalishlarda yaxshi natijalar ko‘rsatmoqda. Tojikiston 88-o‘rinda (68,3 ball) bo‘lib, asosiy muammolar ekologiya va energetika sohalarida qolmoqda. Turkmaniston esa nisbatan kam ma’lumot e’lon qiladi, biroq suvdan samarali foydalanish va “yashil” energetika bo‘yicha dasturlarni amalga oshirmoqda.

Shu bilan birga, mintaqa jiddiy ekologik chaqiriqlarga duch kelmoqda. BMTning Iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi (UN ESCAP) 2025 yilgi hisobotida ta’kidlaganidek, Markaziy Osiyo tabiiy resurslarga oid qator maqsadlar bo‘yicha orqada qolmoqda: yerlarning degradatsiyasi va toza suv tanqisligi tizimli muammo bo‘lib qolmoqda. ESCAP ma’lumotlariga ko‘ra, mintaqada yer degradatsiyasi kabi atrof-muhit ko‘rsatkichlari bo‘yicha regress kuzatilmoqda, bu esa BMTning 6- va 15-maqsadlariga erishish uchun tezlashtirilgan chora-tadbirlarni talab etadi. UNESCO va Atlantic Council ma’lumotlariga ko‘ra, suv ta’minoti bo‘yicha stress holati mintaqadagi 80 milliondan ortiq aholiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Suv oqimining katta qismi iste’molchi davlatlar hududidan tashqarida shakllanadi: taxminan 86 foizi yuqori oqimlarda (Qirg‘iziston va Tojikiston), Amudaryo va Sirdaryo havzalari esa mintaqaning 90 foizgacha daryo suvini ta’minlaydi. Bu esa o‘zaro bog‘liqlikni yuzaga keltiradi: Qirg‘iziston va Tojikiston suv manbalarini ta’minlasa, O‘zbekiston, Qozog‘iston va Turkmaniston sug‘orish va sanoat uchun shu oqimlarga tayanadi. Eskirgan kanallar va drenaj tizimlari sababli sug‘orish jarayonida suv yo‘qotishlari 30–40 foizni (ayrim hududlarda 50 foizni) tashkil etadi. So‘nggi yillardagi iqlim o‘zgarishi va qurg‘oqchilik esa vaziyatni yanada og‘irlashtirib, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat xavfsizligiga bosimni oshirmoqda.

Shunga qaramay, suv masalasi nizolar manbai emas, balki hamkorlik omiliga aylanishi mumkin. Allaqachon bir qator mexanizmlar faoliyat yuritmoqda: Suv resurslarini muvofiqlashtirish bo‘yicha davlatlararo komissiya, SPECA mintaqaviy loyihalari va ESCAPning suv, energetika va iqlim bo‘yicha ma’lumotlarni birlashtirish dasturi. Yagona mintaqaviy suv platformasini yaratish va raqamli tahlil vositalarini joriy etish mamlakatlarga resurslarni birgalikda rejalashtirish imkonini beradi. Bu yo‘nalishda Almati BRM Markazi muhim rol o‘ynashi mumkin — ma’lumot almashinuvi, geoinformatsion tizimlarni rivojlantirish va suv hamda yer resurslarini boshqarishda innovatsiyalarni joriy etishda.

Suvdan tashqari, raqamlashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo dunyodagi eng yosh mintaqalardan biridir: o‘rtacha yosh 26–27 yoshni tashkil etadi, aholining uchdan biri 15 yoshgacha bo‘lgan bolalar. Aholining yarmidan ko‘pi 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar. Ushbu inson salohiyatini innovatsiyalar, masofaviy ta’lim, telemeditsina va “aqlli shaharlar”ni rivojlantirishga yo‘naltirish mumkin. Toshkent, Astana, Bishkek yoki Dushanbedagi IT-inkubatorlar va startap markazlari iqtisodiyotni mustahkamlash va tashqi zarbalarga nisbatan bardoshlilikni oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, yashil texnologiyalar va qayta tiklanuvchi energetikaga o‘tish masalalari ham faol muhokama qilinmoqda. Mintaqa quyosh va shamol elektr stansiyalariga sarmoya kiritmoqda, energiya tejash va aylanma iqtisodiyot loyihalarini rivojlantirmoqda. Bu esa suv va iqlim barqarorligi bilan bevosita bog‘liq.

Biznes sektori ham asta-sekin barqaror rivojlanish kun tartibiga qo‘shilmoqda. 2025 yilda Qozog‘istonda UN Global Compact Central Asia tarmog‘i ishga tushdi — unga 140 dan ortiq kompaniya a’zo bo‘ldi. Bu xususiy sektorning mas’uliyatli investitsiyalar va ESG yondashuvlariga bo‘lgan qiziqishining ortib borayotganini ko‘rsatadi. Davlat va biznes hamkorligida ekologiya, raqamlashtirish va yashil energetika sohasidagi tashabbuslar tobora ko‘paymoqda. Transformatsiyaning muhim jihatlaridan yana biri — ijtimoiy o‘lchov, ya’ni yoshlar va ayollar ishtiroki. Mintaqada liderlik maktablari, murabbiylik dasturlari, grant tanlovlari va raqamli ko‘nikmalar, tadbirkorlik hamda iqlim yechimlariga bag‘ishlangan forumlar faoliyat yuritmoqda. Bu tashabbuslar barqaror rivojlanishni nafaqat so‘zda, balki amalda ilgari suradigan yangi avlod mutaxassislarini shakllantirmoqda.

Shunga qaramay, jiddiy to‘siqlar hamon mavjud. Statistik yondashuvlardagi farqlar yagona monitoring tizimini yaratishni qiyinlashtiradi. Moliyaviy resurslar cheklangan, iqlim xavflari esa ortib bormoqda. Geosiyosiy tafovutlar ham saqlanib qolgan: mamlakatlar ko‘pincha ichki manfaatlar va kollektiv harakat ehtiyoji o‘rtasida muvozanat izlaydi. Asosiy muammo esa resurslarning emas, balki muvofiqlashtirish va ishonchning yetishmasligidadir.

Shunga qaramay, 2030 yilgacha bo‘lgan istiqbollar ijobiy. Agar Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘zaro hamkorlikni mustahkamlasa, infratuzilmani modernizatsiya qilsa va innovatsiyalarni joriy etsa, mintaqa dunyoning boshqa qismlari uchun barqaror rivojlanish namunasi bo‘lishi mumkin. Yaqin yillarda suv va iqlim modullarini o‘z ichiga olgan yagona BRM ma’lumotlar platformasini yaratish, suv yo‘qotishlarini uchdan birga qisqartirish va yashil iqtisodiyot hamda raqamlashtirish bo‘yicha qo‘shma loyihalar sonini oshirish kutilmoqda. Yoshlar va ayollar boshqaruvdagi ishtiroki ijtimoiy barqarorlikni, biznes bilan hamkorlik esa moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi.

Markaziy Osiyo iqlim xavfi hududidan imkoniyatlar mintaqasiga aylanish imkoniga ega. BRM doirasidagi hamkorlikni kengaytirish nafaqat global kun tartibiga mos, balki mamlakatlarning o‘z strategik manfaatlariga ham javob beradi: iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy barqarorlik va ekologik xavfsizlik. Almati shahrida BRM mintaqaviy markazining tashkil etilishi bu yo‘ldagi muhim qadamdir. Agar mintaqa o‘z kuchlarini birlashtirib, hamkorlik salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarsa, u Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashgan holda, murakkab iqlim sharoitida ham o‘z kuchi bilan barqaror kelajak qurish mumkinligini namoyish eta oladi.

Manbalar:

• Sustainable Development Solutions Network (SDSN), Sustainable Development Report 2025

• UN ESCAP, Asia and the Pacific SDG Progress Report 2025

• UNESCO, World Water Development Report 2023

• UNECE/SPECA, Regional Water-Energy-Environment Nexus Reports 2023–2025

• Atlantic Council, Water Insecurity in Central Asia, 2025

• UN Global Compact, Central Asia Network Launch Press Release, 2025