TDT doirasidagi iqtisodiy tashabbuslarning amalga oshirilishi tahlili

---

Turkiy davlatlar tashkiloti (TDT) a’zoligida qisqa muddat ichida O‘zbekiston kuzatuvchidan integratsion loyihalarning asosiy tashabbuskorlaridan biriga aylandi. Mamlakat tashkilotning iqtisodiy kun tartibini faol shakllantirib, savdo, investitsiya, transport, raqamlashtirish va barqaror rivojlanish yo‘nalishlarida tashabbuslarni ilgari surmoqda. Bugungi kunda bu tashabbuslar nafaqat deklarativ takliflar, balki ularning amaliy natijalari haqida ham so‘z yuritish mumkin, bu esa O‘zbekistonning turkiy mamlakatlar o‘rtasida yagona iqtisodiy makonni shakllantirishdagi o‘sib borayotgan rolini tasdiqlaydi.

O‘zbekiston tashabbuslarining evolyutsiyasi

Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2018-yildagi TDT sammitida ilk ishtirokidan boshlab, O‘zbekiston iqtisodiyot, transport, raqamli texnologiyalar, ekologiya va gumanitar hamkorlik sohalarida aniq takliflarni ilgari surib kelmoqda.

Cholpon-Ota sammitida e’tibor savdo va transport yo‘laklarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lsa, 2019-yilda Bokuda O‘zbekiston yosh tadbirkorlar forumi tashkil etish tashabbusini ilgari surdi. Pandemiya davrida “yashil yo‘laklar” yaratish va logistika jarayonlarini soddalashtirish taklifi bildirildi.

2022-yilgi Samarqand sammitida yangi iqtisodiy imkoniyatlar makonini yaratish va Turkiy investitsiya jamg‘armasini ishga tushirish masalasi kun tartibiga kiritildi. 2023–2024-yillarda esa O‘zbekiston Turkiy taraqqiyot bankini, temir yo‘l boshqarmalari kengashini tashkil etish va raqamli hujjat aylanishi bo‘yicha kelishuvlar imzolash tashabbuslarini ilgari surdi.

2025-yilda esa logistika sohasiga e’tibor qaratilib, Budapeshtda o‘tkazilgan norasmiy sammitda O‘zbekiston Transkaspiy yo‘nalishida “yagona oyna” tizimlari va “yashil yo‘laklar”ni tezlashtirilgan tarzda joriy etish taklifini bildirdi.

Shunday qilib, o‘tgan yetti yil ichida O‘zbekiston tashabbuslari tizimli tus olib, TDT mamlakatlari o‘rtasida iqtisodiy integratsiya, investitsiya faolligi va sanoat hamkorligining uzoq muddatli strategiyasiga aylandi.

---

Sammitlarda ilgari surilgan tashabbuslarning amalga oshirilishi

So‘nggi TDT sammitlari O‘zbekiston tomonidan ilgari surilgan ko‘plab tashabbuslar amaliy bosqichga o‘tganini ko‘rsatdi.

Eng avvalo, Turkiy investitsiya jamg‘armasi ishga tushirildi. Uni tuzish to‘g‘risidagi qaror 2022-yilda Samarqandda qabul qilinib, 2023-yilda Anqarada ro‘yxatdan o‘tkazildi va 2024-yil boshida kuchga kirdi. 2025-yil fevral oyida Ozarbayjonda o‘tkazilgan TDT biznes forumida jamg‘armaning ustav kapitali 20 foizga — 500 million dollardan 600 million dollargacha oshirildi, O‘zbekiston esa 100 million dollar hissa qo‘shdi.

Jamg‘arma allaqachon qo‘shma loyihalarni qo‘llab-quvvatlashni boshladi, bu esa moliyaviy integratsiya sohasidagi eng muhim yutuq hisoblanadi. Shu bilan birga, Turkiy taraqqiyot bankini tashkil etish taklifi muhokama bosqichida bo‘lib, umumiy moliyaviy arxitektura shakllantirish yo‘lidagi navbatdagi qadam sifatida qaralmoqda.

Transport va logistika kun tartibida ham sezilarli yutuqlar kuzatilmoqda. O‘zbekiston tashabbusi bilan temir yo‘l boshqarmalari kengashini tuzish bo‘yicha muzokaralar boshlangan, elektron ruxsatnomalar va e-TIR tizimini joriy etish uchun hujjatlar kelishilgan. Bu vositalar yagona raqamli transport makonining poydevorini yaratadi, biroq hozircha ular pilot loyihalar va yo‘l xaritalari bosqichida.

“Yashil yo‘laklar” va “yagona oyna” tizimlarini O‘rta yo‘lak (Middle Corridor) bo‘ylab joriy etish taklifi ham yakuniy hujjatlarda aks etgan, biroq hozircha tayyorgarlik bosqichida. Aniq qadam sifatida, 2025-yil noyabr oyida Toshkentda TDT xalqaro Multimodal transport va logistika forumi o‘tkazilishi rejalashtirilgan.

Investitsiya sohasida ham hamkorlik mexanizmlari rivojlanmoqda. 2025-yil iyun oyida Toshkentda TDTga a’zo mamlakatlarning investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash agentliklarini birlashtirgan TurkIPAnet tarmog‘i tashkil etildi.

Umuman olganda, Turkiy investitsiya jamg‘armasi, savdo va transport jarayonlarining raqamlashtirilishi, hamda markaziy banklar kengashi orqali moliyaviy muloqotning institutsional asosga ega bo‘lishi kabi tashabbuslar allaqachon amalga oshirilgan yoki faol bosqichda.

TDT mamlakatlarining iqtisodiy salohiyati

Turkiy mamlakatlar aholisi 175 milliondan ortiq bo‘lib, xarid qobiliyati pariteti (PPP) bo‘yicha yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi 5,6 trillion AQSH dollarini, tashqi savdo aylanmasi esa 2024-yilda 1,2 trillion dollarni tashkil etdi. Biroq mintaqaviy ichki savdo hajmi umumiy hajmning atigi 5 foizini tashkil etadi.

Shu bilan birga, TDT mamlakatlari iqtisodiyotlari o‘zaro to‘ldiruvchi xususiyatga ega bo‘lib, sanoat hamkorligi va o‘zaro eksportni kengaytirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Ular kamyob yer resurslariga boy, ishlab chiqarish sektori rivojlangan. Ushbu salohiyatdan to‘liq foydalanish o‘zaro savdoni kengaytirish va sanoat kooperatsiyasini mustahkamlashga imkon beradi.

O‘zbekistonning TDT iqtisodiyotidagi o‘rni

TDT mamlakatlari O‘zbekiston tashqi savdosining 14,5 foizini tashkil etadi. So‘nggi sakkiz yilda savdo hajmi qariyb uch barobar oshib, 3,34 milliard dollardan 9,5 milliard dollargacha yetdi. Eksport 3,5 milliard dollarga, import esa 6,1 milliard dollarga yetdi. Asosiy hamkorlar: Qozog‘iston (4,3 mlrd $), Turkiya (2,9 mlrd $), Turkmaniston (1,2 mlrd $) va Qirg‘iziston (846 mln $).

O‘zbekiston eksportining 33 foizini sanoat mahsulotlari, 23 foizini mashina va uskuna, qolgan qismini oziq-ovqat va kimyo mahsulotlari tashkil etadi. CERR hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekiston TDT mamlakatlariga eksport hajmini yana 2,7 milliard dollarga oshirish imkoniyatiga ega, jumladan Turkiyaga — 1,8 mlrd $, Qozog‘istonga — 500 mln $, Vengriyaga — 200 mln $, Qirg‘izistonga — 100 mln $.

Investitsiya hamkorligi ham ijobiy dinamikani ko‘rsatmoqda. 2017–2024-yillar davomida TDT mamlakatlari O‘zbekistonga 7,5 milliard dollardan ortiq sarmoya kiritdi, qo‘shma korxonalar soni esa 4,5 barobar oshdi. Turkiya 1,8 milliard dollarlik sarmoya bilan yetakchi o‘rinda bo‘lib, asosan qurilish, to‘qimachilik va logistika sohalariga yo‘naltirilgan.

CERR tahliliga ko‘ra, to‘qimachilik, charm-poyabzal, zargarlik buyumlari, oziq-ovqat ishlab chiqarish va qurilish materiallari sohalarida hamkorlikni kengaytirish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar mavjud.

TDT mamlakatlari o‘rtasidagi investitsiya hamkorligi

2017–2024-yillar davomida TDT mamlakatlarining O‘zbekiston iqtisodiyotiga yo‘naltirgan jami investitsiyalari 7,5 milliard dollardan oshdi. Bu ularning uzoq muddatli hamkorlikka bo‘lgan strategik qiziqishini ko‘rsatadi. Shu davrda TDT kapitaliga ega korxonalar soni 4,5 barobar oshib, 2024-yil oxiriga kelib 3 600 taga yetdi.

Turkiya jami TDT investitsiyalarining qariyb 80 foizini tashkil etib, 1,8 milliard dollarni asosan qurilish, to‘qimachilik va logistika sohalariga yo‘naltirgan. Bu Turkiyaning O‘zbekiston iqtisodiyotining strategik tarmoqlarida hamkorlikka katta qiziqishini aks ettiradi.

Xulosa

TDT sammitlari tashkilotda tizimli iqtisodiy integratsiya uchun zarur asos shakllanganini ko‘rsatdi. O‘zbekiston ilgari surgan tashabbuslar — Turkiy investitsiya jamg‘armasi va Taraqqiyot bankini tashkil etish, “yashil yo‘laklar” va raqamli savdo platformalarini yo‘lga qo‘yish, transport kengashlarini tuzish va yillik iqtisodiy forumlarni o‘tkazish — bu yo‘nalishda muhim bosqich bo‘ldi.

Keyingi vazifa — bu tashabbuslarni institutsional mexanizmlarga aylantirish, ularni deklaratsiya darajasidan amaliy tizimlarga o‘tkazishdir. Shu maqsadda bojxona tartib-taomillarini uyg‘unlashtirish va raqamli hujjat aylanishini tezlashtirish zarur, shunda Transkaspiy va boshqa yo‘nalishlar global miqyosda raqobatbardosh bo‘la oladi.

Shuningdek, Turkiy investitsiya jamg‘armasi va Taraqqiyot banki kabi qo‘shma moliyaviy vositalarni mustahkamlash, ularni sanoat, qishloq xo‘jaligi va energetika sohalaridagi hamkorlik loyihalarining tayanchiga aylantirish zarur. Barqaror rivojlanish, “yashil iqtisodiyot”, ekologiya va oziq-ovqat xavfsizligi masalalariga ham alohida e’tibor qaratilishi lozim.

So‘nggi yillarning tajribasi O‘zbekistonning TDT doirasida iqtisodiy integratsiyaning drayveriga aylanganini ko‘rsatmoqda. Biroq kelgusi bosqichdagi asosiy vazifa — ushbu tashabbuslarni barqaror institutlarga aylantirishdir.

Obid Xakimov
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori