Yangi Oʼzbekiston parlamentining yangi vakolatlari

---

Oʼzbekiston uchun 2016 yil davlat va jamiyat qurilishining mazmun-mohiyati va mazmuniga koʼra tubdan yangi bosqichi boshlangani bilan alohida ajralib turishi, unda asosiy strategik maqsad – qadriyatlarga xizmat qiladigan hamda IX-X-asrlarda (Jahon tarixida Birinchi Sharq Uygʼonish davri nomi bilan mashhur boʼlgan) va XIV-XV-asrlarda (Ikkinchi Sharq Uygʼonish davri) davlatchiligimizning eng katta gullab-yashnashiga xizmat qilgan qadriyatlarga asoslangan Yangi Oʼzbekiston qurish eʼlon qilinishi boʼldi.

Oʼtgan tarixiy davrlardagi kabi, davlatchiligimizning Uchinchi Uygʼonish davrining asosi va ustuvor yoʼnalishlari – ilm-fan va zamonaviy texnologiyalarni rivojlantirish boʼlib, ular mamlakatimiz iqtisodiyotini keskin rivojlantirish, xalq farovonligini va millatning gullab-yashnashini tubdan yuksaltirishning harakatlantiruvchi kuchiga aylanishga qaratilgan.

Shu bilan birga, davlat va shaxs oʼrtasidagi munosabatlarning yangi andozasi shakllantirildi va bosqichma-bosqich hayotga joriy etilmoqda, bunda eng oliy qadriyat inson, uning hayoti, erkinligi, shaʼni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari ekanligi belgilab qoʼyiladi va inson huquqlari ustunligi eʼlon qilindi.

Bu falsafa Yangi Oʼzbekistonning shu davrda qabul qilingan taraqqiyot strategiyalarida oʼz ifodasini topdi, unda davlatning asosiy tamoyili etib “Hamma narsa xalq uchun, hamma narsa xalq manfaati uchun” ekanligi belgilandi.

Ushbu printsip asosida davlat siyosati va davlat organlarining asosiy yoʼnalishi belgilandi: “Inson davlatga emas, davlat insonga xizmat qilishi zarur”.

Shu maqsadda istiqlol davrida shakllantirilgan fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini taʼminlash tizimining qonunchilik asoslari toʼliq qayta koʼrib chiqildi.

Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning dastlabki tashabbuslaridan biri fuqarolarning oʼz saylov huquqlaridan qulay foydalanishini taʼminlaydigan, tarqoq holda koʼplab qonunchilik hujjatlarida mustahkamlangan saylov huquqlarini yagona Saylov kodeksini qabul qilish zarurati boʼldi.

5 ta asosiy qonun va koʼplab qonunosti hujjatlari, Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining idoraviy hujjatlarini tizimlashtirish va modernizatsiya qilish natijasida Oʼzbekiston Respublikasi Saylov kodeksi ishlab chiqildi va 2019 yil 26 iyundan kuchga kirdi.

Saylov kodeksining muhim ahamiyati va maqsadlaridan biri, bu, birinchidan, xalqaro andozalar va rivojlangan davlatlarning ilgʼor demokratik tajribasiga toʼla mos keladigan saylov huquqlarining quyidagi asosiy printsiplari: saylov huquqining umumiyligi, teng saylov huquqi, toʼgʼridan-toʼgʼri saylov huquqi, yashirin ovoz va saylov erkinligini mustahkamlashdan iborat edi.

Ikkinchidan, Oʼzbekiston Respublikasining saylov tizimining asosiy printsiplarini, jumladan, saylovning ochiqligi va oshkoraligi printsipini belgilash.

Saylov qonunchiligidagi yana bir qator muhim yangiliklarni alohida qayd etish lozim:

- katta ijtimoiy xavfli boʼlmagan va uncha ogʼir boʼlmagan jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslarning saylovda ishtirok etishini cheklovchi normani chiqarib tashlanishi;

- Oʼzbekiston Respublikasi saylovchilarning yagona elektron roʼyxati va saylov kuni ovoz berish uchun yagona byulletenini joriy qilinishi;

- bir nechta nomzod yoki partiyani qoʼllab-quvvatlovchi saylovchilar imzosini qoʼyish imkoniyatini yaratilishi.

Yangilangan Konstitutsiya sharoitida asosiy vazifalarni qayta koʼrib chiqish orqali Oʼzbekiston parlamenti – Oʼzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining davlat hokimiyati tizimidagi rolini kuchaytirish konstitutsiyaviy islohotlarning yana bir ustuvor yoʼnalishi boʼldi.

Bu aniq nimalarda namoyon boʼldi?

Birinchi. Samarali parlamentni shakllantirish, yuqori palata faoliyatini uning asosiy vazifalaridan biri – hududiy vakillikdan kelib chiqib, xalq deputatlari Kengashlarining oʼzaro hamkorligi va faoliyatini muvofiqlashtirish uchun yagona platforma va samarali maydonni saqlab qolishni hisobga olgan holda maqbullashtirish; Oliy Majlis palatalari faoliyatida Yangi Oʼzbekistonda amalga oshirilayotgan maʼmuriy islohotlar maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda hamda takrorlanishlarga barham berish maqsadida parlamentning yuqori palatasi – Senat modernizatsiya qilindi, parlament quyi palatasi – Qonunchilik palatasi vakolatlari kuchaytirildi.

Аgar 1992 yil tahriridagi Konstitutsiyada Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlariga 5 ta vakolat berilgan boʼlsa, Konstitutsiyaning yangi tahririga muvofiq ularning soni 12 taga yetdi. Senatning mutlaq vakolatlari soni amaldagi 14 tadan 18 taga koʼpaydi.

Ikkinchi. Senat aʼzolar soni 100 nafardan 65 nafargacha maqbullashtirildi. Senat aʼzolari soni teng miqdorda, Joʼqorgʼi Kenes va mahalliy Kengashlari deputatlari yigʼilishlarida shu deputatlar orasidan 14 ta hududning har biridan 4 nafardan, qolgan 9 nafar Senat aʼzolari bevosita Prezident tomonidan tayinlanadi.

Bu yerda vakillik hokimiyati organlari tarkibini shakllantirish boʼyicha xorijiy tajriba inobatga olindi.

Shunday qilib, 83 ta ikki palatali parlamentga ega xorijiy mamlakatlarda yuqori palata aʼzolari soni 29 davlatda 49 kishigacha,

31 davlatda 50–99 nafar, 23 davlatda 100 va undan ortiq kishini tashkil etadi. Masalan, Qozogʼiston Senatida 50, Tojikistonda 33, Belarusda 64 deputat bor. Davlat rahbarlari tomonidan tayinlanadigan yuqori palata aʼzolari soni: Italiya – 5, Belarus, Tojikiston – 8, Qozogʼiston – 10, Irlandiya – 11, Hindiston – 12 tani tashkil etadi.

Uchinchi. Bosh vazir nomzodini koʼrib chiqish va tasdiqlash Qonunchilik palatasining mutlaq vakolati sifatida mustahkamlangan.

Bizda ushbu yangilikni Germaniya, Chexiya, Rossiya, Belarus, Qozogʼiston va boshqalarning parlament amaliyotini hisobga olgan holda kiritdildi.

Parlamentning nazorat vakolatlari qayta koʼrib chiqildi va uning ayrim shakllarini Senat vakolatlaridan chiqarib tashlagan holda (Davlat byudjeti ijrosini nazorat qilish; Vazirlar Mahkamasining yillik hisobotini eshitish; Bosh vazirning mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish toʼgʼrisidagi hisobotini eshitish va boshqalar) Qonunchilik palatasining mutlaq vakolatlari sifatida mustahkamlandi.

Toʼrtinchi. Nazorat vakolatlarining qisqarishi bilan bir qatorda Senatning boshqa vakolatlari ham kengaytirildi, jumladan unga Prezidentning bir qator vakolatlarini berish hamda uning mahalliy hokimiyat vakillik organlari faoliyatini muvofiqlashtirishdagi rolini kuchaytirish, xususan:

– Sudyalar Oliy Kengashi Raisi, korruptsiyaga qarshi kurashish organi va monopoliyaga qarshi respublika organi rahbarlarining Prezident taqdimnomasiga binoan saylanishi;

– vazirliklar va boshqa respublika ijro etuvchi hokimiyat organlarini tashkil etish va tugatish toʼgʼrisidagi Prezident farmonlarini tasdiqlash va boshqalar.

– utverjdenie ukazov Prezidenta ob obrazovanii i uprazdnenii ministerstv i drugix respublikanskix organov ispolnitelьnoy vlasti i dr.

Shu bilan birga, Senatga Qonunchilik palatasi vakolatlarining muddatidan oldin tugatilishi (tarqatib yuborilganda) munosabati bilan vaqtinchalik faoliyat koʼrsatmasligi davrida parlamentning qonunlar qabul qilish funktsiyalarini (Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlar bundan mustasno) amalga oshirish vakolati ham Senatga berilgan.

Senatning nazorat, huquqni muhofaza qiluvchi va maxsus xizmat organlari faoliyati ustidan nazorat funktsiyasi kuchaytirilmoqda. Xususan, Prezident tomonidan Bosh prokuror va Hisob palatasi raisini Senatning roziligi bilan, Davlat xavfsizlik xizmati raisini esa Senat bilan maslahatlashuvlardan soʼng tayinlash tartibi joriy etilmoqda.

Beshinchi. Davlat hokimiyati mexanizmida oʼzaro tiyib turish va muvozanat tizimini yanada takomillashtirish maqsadida Oliy Majlis palatalariga oʼzini-oʼzi tarqatib yuborish huquqi berildi, bu haqdagi qaror tegishli ravishda Qonunchilik palatasi deputatlari yoki Senat aʼzolari umumiy sonining kamida 2/3 qismining koʼpchilik ovozi bilan qabul qilinadi (94 va 95-moddalar).

Bunda, bir qator xorijiy davlatlar, masalan, Isroil, Bolgariya, Turkmaniston va boshqalarning parlamentlari oʼzini-oʼzi tarqatib yuborish huquqiga ega ekanligi hisobga olinadi.

Аyrim mamlakatlarda parlament oddiy koʼpchilik tomonidan qabul qilingan qaror asosida oʼzini tarqatib yuborish huquqiga ega – Аvstriya, Xorvatiya, Vengriya, Turkiyada; malakali koʼpchilik – Bosniya va Gertsegovinada, Kiprda; Qirgʼiziston va Polshada uchdan ikki koʼpchilik ovoz bilan; (saylangan) aʼzolar ovozlarining beshdan uch qismi - Litvada.

Oltinchi. Oliy Majlis palatalarining nazorat vakolatlari kengaymoqda, shu jumladan parlament soʼrovi oʼtkazish vakolatini taʼminlash orqali. Xususan, parlament palatalarining korruptsiyaga qarshi kurash boʼyicha yillik Milliy hisobotni eshitish boʼyicha vakolatlarini birlashtirish orqali Oliy Majlisning korruptsiyaga qarshi kurashdagi roli kuchaytirilmoqda.

“Oʼzbekiston – 2030” strategiyasi ham Oʼzbekiston parlamentining yangi qiyofasini yaratishga qaratilgan.

Jumladan, “Qonun ustuvorligini taʼminlash, davlat boshqaruvini xalqqa xizmat qilishga yoʼnaltirilgan tashkil etish” nomli IV yoʼnalishi 4.1. bandida “Davlat boshqaruvini tashkil etishda xalqqa xizmat qilish va davlat boshqaruvini takomillashtirishga qaratilgan islohotlar” Yangi Oʼzbekiston qurilishida Oliy Majlis va siyosiy partiyalarning rolini yanada oshirishni nazarda tutadi. Dastlabki bosqichlarda quyidagilar rejalashtirilgan:

birinchidan, parlament va uning organlari ish jarayonlarini raqamli oʼzgartirishni, shu jumladan qarorlar qabul qilish va eʼlon qilish jarayonlarini 100 foiz raqamlashtirishni taʼminlash;

ikkinchidan, saylovchilar bilan elektron muloqot qilish, deputatlik soʼrovlarini elektron shaklda yuborish va monitoring qilish imkoniyatini taʼminlash;

uchinchidan, qonun hujjatlariga doir takliflar kiritish va koʼrib chiqish tartibini joriy etish;

toʼrtinchidan, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish jarayonida siyosiy partiyalarning rolini yanada oshirish maqsadida vakillik organlariga saylovlarning aralash (majoriy-proportsional) tizimini joriy etish.

Oxirgi masala Oʼzbekiston Respublikasi Saylov kodeksida ham mustahkamlab qoʼyildi.

Shu bilan birga, parlament faoliyatini yanada takomillashtirish, ayniqsa, parlament nazoratini kuchaytirish borasidagi imkoniyatlardan kengroq foydalanish zaruratini his qilamiz.

Jumladan, bu sohada parlament nazoratining barcha shakllarini amalga oshirishning parlament aʼzolari uchun aniq va tushunarli tartib-qoidalarini ishlab chiqish va qonunchilikda mustahkamlash asosiy vazifalaridan biri deb koʼramiz. Bu yerda kutilayotgan marralarimiz, birinchi navbatda, xorijiy amaliyotda jinoiy-protsessual tekshiruv jarayonini eslatadigan parlament tekshiruvi oʼtkazishning aniq va qonuniy asoslari ishlab chiqilgan, uni oʼtkazishning batafsil tartibi va mexanizmlari bayon etilgan, u samarali vositaga aylanishi mumkin boʼlgan parlament tekshiruvi bilan bogʼliq.

Moliyaviy parlament nazoratini yanada kuchaytirish va mustahkamlash yana bir ustuvor vazifa boʼlishi kerak.

Bu borada kutilayotgan marralarimiz, asosan, parlament nafaqat davlat byudjetining asosiy parametrlarini tasdiqlashi, balki:

- davlat byudjeti loyihasini mamlakat parlamentiga kiritilgunga qadar shakllantirishda faol ishtirok etish;

- davlat byudjeti parametrlariga elektorat nuqtai nazaridan barcha zarur oʼzgartish va qoʼshimchalar kiritish imkoniyatiga ega boʼlishi;

- samarasiz loyihalarni moliyalashtirishni toʼxtatib turish va qisqartirish huquqi bilan byudjet mablagʼlarining sarflanishi samaradorligi ustidan tizimli monitoring va nazorat (aniq samaradorlik koʼrsatkichlarini belgilash hamda ular asosida samarasiz loyihalarga tegishli tuzatishlarni kiritishni oʼz ichiga olgan)ni amalga oshirishi bilan bogʼliq.

Soʼzsiz, mamlakat parlamentining yangi qiyofasini shakllantirish bilan bogʼliq ushbu va boshqa dolzarb masalalarning yechimi Oʼzbekiston Respublikasida zamonaviy parlamentarizmning yanada rivojlanishini taʼminlaydi, parlamentning davlat qurilishining demokratik huquqiy davlat qurishdek strategik maqsadiga erishishdagi roli va oʼrnini mustahkamlaydi.

 

Аkilov Аlimjan Raximovich,

Oʼzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Qonunchilik va huquqiy siyosat instituti Bosh ilmiy xodimi, yuridik fanlari doktori, professor