O‘zbekiston ichki ishlar organlari demokratik va chinakam xalqchil tuzilma sifatida

---

O‘zbekistonda o‘z mustaqilligi va davlat suverenitetini qo‘lga kiritgan paytdan boshlab ichki ishlar organlariga fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan chinakam xalqchil tuzilma maqomini berish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi.

Ushbu yo‘nalishda keng ko‘lamli va tub islohotlar amalga oshirildi, ichki ishlar organlarining butun tizimi modernizatsiya qilindi, amalga oshirilgan chora-tadbirlar davomida mazkur huquqni muhofaza qiluvchi tuzilma faoliyatiga demokratik tamoyillar va rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or politsiya amaliyotining tajribasi joriy etishga asosiy e’tibor qaratildi.

Shu bilan birga, ushbu faoliyat quyidagi asosiy tendensiyalar bilan tavsiflanadi.

Mazkur islohotlarning birinchi bosqichida ichki ishlar organlarining milliy tizimini shakllantirish amalga oshirildi, uning davomida asosiy masala ushbu tizim faoliyatining birlamchi asoslarini shakllantirishga e’tibor qaratildi. Shu munosabat bilan, aslida, mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq hukumat qarori bilan ichki ishlar organlari faoliyatining huquqiy asoslari – Ichki ishlar vazirligining Ustavi va uning tuzilmasi tasdiqlandi. Ichki ishlar organlari shaxsiy tarkibini yuqori malakali mutaxassislar bilan jamlash, zarur moddiy-texnika bazasini yaratish, milliy kadrlar tayyorlash tizimini joriy etish choralari ko‘rildi. 1993 yilda Yong‘in xavfsizligi oliy texnik maktabi, 1994 yilda esa Respublika Ichki ishlar vazirligi Akademiyasi tashkil etildi.

1994 yilda O‘zbekiston xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi Interpol tashkilotiga a’zo bo‘lib, transmilliy jinoyatchilikka qarshi kurashda xorijiy davlatlar bilan hamkorlik qilish, qo‘shni davlatlarning kuch va vositalari imkoniyatlaridan unumli foydalanish imkoniyatlari yaratildi.

Aynan shu bosqichda mamlakatimizda jinoyatchilik bilan bog‘liq vaziyat sezilarli darajada yomonlashgani bois ichki ishlar organlari zimmasiga huquq-tartibоtni ta’minlash, aholini himoya qilish uchun alohida mas’uliyat yuklangan edi. Jumladan, o‘tgan asrning 90-yillari boshlarida Farg‘ona va Toshkent viloyatlarida sodir bo‘lgan ommaviy tartibsizliklar, 90-yillar oxirida Toshkent va Xorazm viloyatida sodir etilgan teraktlar shular jumlasidandir.

90-yillarning oxiri va 2000 yillarning boshlarida ekstremistik kuchlar, ayniqsa “Turkiston islom harakati”, “Islom jihodiy etikodi” terrorchilik tashkiloti, “Akromiya” diniy ekstremistik harakati faollashdi.

Bu davrda nafaqat savdo va tadbirkorlik tuzilmalarini o‘z nazoratiga olishga, balki fuqarolar o‘rtasidagi nizolarda o‘ziga xos “sudya”ga aylanishga intilayotgan uyushgan jinoyatchilikning “gullagan davri” ham kuzatildi.

Mamlakat rahbariyatining qat’iy siyosiy irodasi tufayli 2000-yillar boshidagi nisbatan qisqa davrda respublikada jinoyatchilik bilan bog‘liq vaziyat tubdan o‘zgardi.

Uyushgan jinoyatchilikning barcha ko‘rinish va turlarini, jumladan, diniy ekstremizm bilan bog‘liq jinoyatlarni ham yo‘q qilish uchun qat’iy kurash e’lon qilindi. Natijada, 2010 yildan hozirgi kunga qadar O‘zbekiston turli reytinglarda yetakchi davlatlar qatoridan joy oldi (“The World Justise Rrojest” xalqaro mustaqil tashkilotining jahon miqyosidagi qonun ustuvorligi indeksi; Gallur xalqaro ilmiy-tadqiqot institutining Jahon huquq-tartibоt indeksi; Salomatlik va xavfsizlik indeksi xalqaro SOS va boshq.).

Bundan tashqari, 2000 yillar boshida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumatning ichki ishlar organlari tizimini tubdan isloh qilishga qaratilgan qarorlari qabul qilindi. Bu tarkibiy o‘zgarishlar, eng avvalo, jamoat tartibini muhofaza qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish, jinoyatchilikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi murosasiz kurashish, bir so‘z bilan aytganda “Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari” tamoyili asosida demokratik islohotlarning davomiyligi va bosqichma-bosqichligi ta’minlandi.

Poytaxtimizda jamoat tartibi va fuqarolar xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha mutlaqo yangi konsepsiya joriy etilib, unga ko‘ra, avval mavjud bo‘lgan uchastka militsiya inspektorlari o‘rniga profilaktika inspektorlari shtati yaratilgan, “Mahalla posbonlari” va “Yarashtirish komissiyalari” tashkil etildi. Bu mahalliy miqyosda jinoyatchilikka qarshi kurashish va uning oldini olishda ichki ishlar organlarining jamoatchilik bilan o‘zaro hamkorligini kuchaytirishga xizmat qildi.

Biroq so‘nggi yetti yil ichida ichki ishlar organlari tizimida eng tub o‘zgarishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbuslari bilan ichki ishlar organlarining barcha faoliyatining umumiy falsafasi o‘zgartirilib, bu tuzilmaning asosiy maqsadi xalq manfaatlariga xizmat qilishdan iborat bo‘ldi.

Shu tariqa, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tariximizda ilk bor “Ichki ishlar organlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni ishlab chiqildi va qabul qilindi. Unda rivojlangan demokratik mamlakatlarning ilg‘or tajribasi asosida xalqaro andozalarga javob beradigan yangi qonunchilik asoslari yaratildi. Xususan, qonunchilik darajasida ichki ishlar organlarining huquq va majburiyatlarini aniq belgilab berildi, ichki ishlar organlari tomonidan majburlov choralarini qo‘llash, jumladan, tashkilotlar va fuqarolarning transport vositalaridan foydalanish, shaxslarni ushlab turish va qamoqqa olish, hududlar hamda turar-joy binolarini o‘rab olish asoslari va tartibi qat’iy belgilandi.

Qonunda ichki ishlar organlari xodimlarining jismoniy kuch, maxsus vositalar va o‘q-otar qurollardan to‘g‘ri foydalanishini ta’minlash masalasiga alohida urg‘u berilgan.

2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi ichki ishlar organlari faoliyatidagi yana bir muhim hujjat bo‘ldi. Strategiyada qonun ustuvorligini ta’minlash, sud-huquq tizimini yanada isloh qilish ana shunday ustuvor vazifalardan biri bo‘lib, bunda ichki ishlar organlariga alohida e’tirof etilgan. Bunda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimi samaradorligini oshirish ichki ishlar organlari uchun eng muhimi hisoblanadi.

Shu davrda amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar asosida 6 ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 dan ortiq farmonlari, qarorlari, ko‘rsatmalari, shuningdek, 150 dan ortiq hukumat va idoraviy normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.

Vazirlik va hududiy bo‘linmalari tarkibiy xizmatlarining vazifa va funksiyalariga institutsional yondashish, tizimga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, xodimlarni ijtimoiy himoya qilish, ularning turmush sharoitini yaxshilash – barchasi bu rasmiy topshiriqlarni to‘liq amalga oshirishga xizmat qiluvchi amaliy chora-tadbirlardir.

Bugungi kunda boshqaruv xodimlarining o‘z faoliyati natijalari to‘g‘risida jamoatchilikka hisobоt berish kabi vazifalar, tizimning ochiqligi va shaffofligini ta’minlashga qaratilgan tashkiliy chora-tadbirlar xodimlar mas’uliyatini oshirishga xizmat qilmoqda.

Ichki ishlar organlari tizimida amalga oshirilayotgan o‘zgarishlar davlatimiz rahbarining doimiy ravishda diqqat-e’tiborida. Mamlakatimiz rahbari hududlarga tashrifi chog‘ida, qoida tariqasida, ichki ishlar organlari xodimlari, birinchi navbatda, profilaktika inspektorlari faoliyati, ular uchun yaratilgan ijtimoiy sharoitlar bilan qiziqadi. Prezidentimiz ishtirokidagi yig‘ilishlarda xodimlar faoliyati bilan bog‘liq masalalar doimiy muhokama qilinmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev raisligida 2019 yil 10 yanvar kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishida bu boradagi ishlar tanqidiy muhokama qilindi. Ichki ishlar vazirligiga faoliyatini takomillashtirish yuzasidan qator topshiriqlar berildi hamda chuqur tahlillar asosida mavjud kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi”ni ishlab chiqish topshirilgan.

Huquqbuzarliklarning oldini olish va jinoyatchilikka qarshi samarali kurashish uchun mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda “mintaqaviy amaliyot” tizimi joriy etildi. Jinoiy ahvol og‘ir bo‘lgan hududlarda ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. Jinoyatchilik holatini kriminogen prognozlash bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar ishlab chiqish bo‘yicha vazifalar belgilandi.

Joylarda huquqbuzarliklar profilaktikasi samaradorligini oshirish uchun uyushmagan yoshlar va xotin-qizlar bilan ishlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 2 sentabrdagi “Xotin-qizlarni taz’yiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi qonuni asosida ta’qib va zo‘ravonlikdan jabr ko‘rgan ayollar himoya orderi bilan ta’minlanmoqda.

Aholi muammolarini hal etish maqsadida ichki ishlar organlari faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Aholiga pasport olish va fuqarolikni rasmiylashtirishda qulaylik yaratish maqsadida elektron navbat tizimi joriy etildi.

Fuqarolar tomonidan ayrim ichki ishlar organlari xodimlarining nomaqbul xatti-harakatlari yuzasidan shikoyat qilish, odam savdosi bilan bog‘liq faktlar yuzasidan ma’lumot berish imkoniyati yaratildi.

Ichki ishlar organlari faoliyatining ochiqligi va shaffofligini ta’minlash maqsadida tizimda 20 dan ortiq veb-sayt, ijtimoiy tarmoqlarda 100 dan ortiq veb-sahifalar faoliyat ko‘rsatmoqda.

Ichki ishlar organlari tizimida ham boshqa tub o‘zgarishlar amalga oshirildi.

Shunday qilib, uning tuzilishi sezilarli darajada maqbullashtirildi, faoliyatning eng muhim yo‘nalishlari bo‘yicha bo‘limlar tashkil etildi.

Tergov hibsxonalari va tergov idoralarida fuqarolarning huquqlarini himoya qilish, ularga nisbatan qonunga xilof xatti-harakatlarning oldini olishning yetarlicha samarali mexanizmlari yaratildi.

Ichki ishlar organlarining quyi bo‘g‘inlari sezilarli darajada mustahkamlanib, ular yurtboshimiz tashabbusi bilan hududlarni rivojlantirish bo‘yicha turli davlat konsepsiyalari – “Xavfsiz shahar”ni hayotga tatbiq etishning muhim bo‘g‘ini bo‘lib, “Xavfsiz shahar” tamoyiliga ko‘ra “Mahallabay”, ayollar, yoshlar, yosh oilalar, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga muhtojlarni qayd etish uchun “Temir daftarlar” asosida ishlar olib borilmoqda.

Ichki ishlar organlari faoliyatidagi eng muhim o‘zgarishlar 2023 yilda amalga oshirilgan konstitutsiyaviy islohot va “O‘zbekiston – 2030” strategiyasining qabul qilinishi bilan bog‘liq.

Xususan, xalqaro huquq va demokratik hamjamiyat tomonidan umume’tirof etilgan huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatining quyidagi tamoyillari konstitutsiyaviy darajada mustahkamlangan:

1. Yashash huquqi har bir shaxsning ajralmas huquqidir va qonun bilan himoyalanadi. Inson hayotiga hujum - og‘ir jinoyat;

2. Shaxsning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir. Hech narsa ularni kamsitish uchun sabab bo‘la olmaydi. Hech kim qiynoqlarga, zo‘ravonlikka yoki boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala yoki jazoga duchor etilishi mumkin emas;

3. Hech kim hibsga olinishi, ushlab turilishi, qamoqqa olinishi, qamoqda saqlanishi yoki boshqa turdagi erkinligi qonun asosida cheklanishi mumkin emas. Hibsga olish, qamoqqa olish va qamoqda saqlash faqat sud qarori bilan yo‘l qo‘yiladi. Sud qarorisiz shaxsni qirq sakkiz soatdan ortiq ushlab turish mumkin emas. Shaxs ushlanganda unga uning huquqlari va qamoqqa olish asoslari u tushunadigan tilda tushuntirilishi kerak;

4. Jinoyat sodir etishda ayblanayotgan shaxs uning aybi qonunda belgilangan tartibda ochiq sud muhokamasi orqali isbоtlanmaguncha va sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlanmaguncha aybsiz deb hisoblanadi. Ayblanuvchiga himoya qilish uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan. Aybdorlik to‘g‘risidagi barcha shubhalar, agar ularni bartaraf etish imkoniyatlari tugagan bo‘lsa, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoki mahkum foydasiga hal qilinishi kerak. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi o‘zining aybsizligini isbоtlashi shart emas va istalgan vaqtda sukut saqlash huquqidan foydalanishi mumkin. Hech kim o‘ziga yoki yaqin qarindoshlariga qarshi guvohlik berishga majbur emas. Agar shaxsning aybiga iqror bo‘lishi unga qarshi yagona dalil bo‘lsa, uni aybdor deb topish yoki jazolash mumkin emas. Ozodlikdan mahrum etilgan shaxslarga insoniy munosabatda bo‘lish hamda insonga xos bo‘lgan sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish zarur. Shaxsning sudlanganligi va undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlarining huquqlarini cheklash uchun asos bo‘la olmaydi;

5. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi ayblovning mohiyati va asoslari to‘g‘risida xabardor bo‘lishga, o‘ziga qarshi yoki uning foydasiga ko‘rsatma bergan shaxslardan so‘roq qilishni talab qilishga, tarjimon yordamidan foydalanishga haqli. Odil sudlovni amalga oshirishda qonunni buzgan holda olingan dalillardan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Jinoyatdan jabrlanganlarning huquqlari qonun bilan himoya qilinadi. Davlat jabrlanuvchilarni himoya qilish va odil sudlovdan foydalanish imkoniyatini beradi, ularga yetkazilgan zararni qoplash uchun sharoit yaratadi;

6. Har kim o‘z turar-joyi daxlsizligi huquqiga ega. Hech kim uyga u yerda yashovchi shaxslarning xohishiga qarshi kira olmaydi. Uy-joyga kirishga, shuningdek u yerda olib qo‘yish va ko‘zdan kechirishga faqat qonun hujjatlarida belgilangan hollarda va tartibda yo‘l qo‘yiladi. Uyni tintuv qilishga faqat qonun hujjatlariga muvofiq va sud qarori asosida ruxsat etiladi.

Habeas Sorpus va Miranda qoidasi institutlari sezilarli darajada mustahkamlandi.

Mazkur konstitutsiyaviy qoidalar ichki ishlar organlarining har bir xodimi uchun hayot normasi, asosiy qoidaga aylanishi uchun ichki ishlar vazirligi rahbariyati tomonidan barcha zarur chora-tadbirlar ko‘rildi.

“O‘zbekiston – 2030” strategiyasi mazkur konstitutsiyaviy normalarning ahamiyatini kuchaytirish bilan birga, ichki ishlar organlarining har bir xodimining kundalik hayotiga tatbiq etish mexanizmini ham belgilab berdi.

Shunday qilib, strategiyaning beshta asosiy g‘oyasidan ikkitasi xalqqa xizmat qiladigan adolatli va zamonaviy davlat qurish, shuningdek, mamlakat suvereniteti va xavfsizligi kafolatini ta’minlash bo‘lib, ular boshqalar qatori (ehtimol, birinchi navbatda) ichki ishlar organlari kabi davlat organiga ham tegishlidir.

Ushbu g‘oyalarni amalga oshirish uchun Strategiyada aniq maqsadlar va ularga erishish mexanizmi belgilab berilgan. Shunday qilib, huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatini inson manfaatlari, sha’ni, qadr-qimmati va huquqlarini himoya qilishga yo‘naltirishdek maqsadga erishish uchun quyidagilar nazarda tutiladi:

yagona elektron reyestrni yaratish orqali jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan kundan boshlab hukm chiqarishgacha bo‘lgan jarayonni individual raqam va QR-kod orqali kuzatish imkoniyatini joriy etish;

zamonaviy texnologiyalar va eng yangi ilm-fan yutuqlarini joriy etish orqali dalillarni to‘plash va mustahkamlash bo‘yicha faoliyatni to‘liq raqamlashtirish;

og‘ir oqibatlarga olib keladigan yo‘l-transport hodisalari sonini 50 foizga kamaytirish;

jinoyat ishlari va materiallarining 100 foizining elektron nusxasini yuritish, ushbu ishlar bo‘yicha elektron hujjat aylanishini ta’minlash.

Albatta, amalga oshirilgan konstitutsiyaviy islohot va qabul qilingan “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi mamlakatimizning yangi qiyofasini – Yangi O‘zbekiston va uning muhim organi – ichki ishlar organlarini shakllantirish yo‘lidagi dastlabki qadamlar xolos. Ichki ishlar organlarini nihoyat xalq manfaatlarini himoya qiluvchi chinakam xalqchil tuzilma sifatida shakllantirish bo‘yicha hali ko‘p ishlarni amalga oshirish hamda tizimli chora-tadbirlar ko‘rish kerak. Ammo ishonch bilan aytishimiz mumkinki, biz amalga oshirayotgan barcha islohotlar ichki ishlar organlari O‘zbekistonning demokratik huquqiy davlat sifatida ajralmas va muhim tarkibiy qismiga aylanishini ta’minlashga qaratilgan va mazkur jarayonlarning orqaga qaytmasligidan dalolat beradi.

 

Alimjan Akilov,

O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi professori, yuridik fanlar doktori